بازتاب اندیشه‎های علمی در نگارگری؛ اهمیت نقره در بازنمایی آب برپایۀ یافته های علم مناظر

 در نگاره‎های ایرانی، آب حضوری پررنگ دارد: گاه حوضی میان باغ؛ گاه آبگیری برای آب‎تنی دلدار؛ گاه دریایی متلاطم و ...

با وجود گوناگونی جلوه‎ها، شیوۀ بازنمایی آب کمتر دیگرگون شده است. با آنکه نمی‎دانیم پیش از سدۀ 6 ه.ق. آب را در نقاشی‎های ایرانی چگونه بازمی‎نمودند، آثار برجای‎مانده از سدۀ 7 ه.ق. و پس از آن، این بازنمایی را به‎روشنی نشان می‎دهد. از نیمۀ دوم سدۀ 8 ه.ق، رنگ‎آمیزی آبگیرها، حوض‎ها و جوی‎ها با نقره مورد توجه قرار گرفت؛ چندانکه در آثار سدۀ 9 ه.ق. و پس از آن، سطوح زنگارگرفتۀ نقره فراوان دیده می‎شود. پژوهش حاضر، کاربرد نقره در بازنمایی آب و ریشه‎های بروز چنین نوآوری را می‎کاود. این نوشتار، برپایۀ بخشی از دستاوردهای پایان‎نامۀ دکتری نویسنده، با نام «شیوه‎های دیدن و ادراک بصری در نگارگری ایرانی و علم مناظر» نگاشته شده است.

 

بازتاب اندیشه‎های علمی در نگارگری

اهمیت نقره در بازنمایی آب برپایۀ یافته‎های علم مناظر

نشریۀ هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی؛ دورۀ 22، ش 3، پاییز 1396؛ صص 85-94.

چکیده:

نمونه‎های برجای‎ماندۀ نگارگری ایرانی نشان می‎دهد از میانۀ سدۀ هشتم هجری، رنگ‎آمیزی سطح آب با نقره‎حل، جانشین به‎کارگیری خطوط آبی‎رنگ شد. کندوکاو در این تحول به پرسش حاضر راه برد: چرا هنرمندان این سده‎ها چنین شیوه‎ای را پیش گرفتند؟ آیا سنتی فراموش‎شده، زنده گردید یا نگاهی تازه، سبب این نوآوری بود؟ در این جستار، بانگاهی تاریخی، جایگاه نقره، برای نمایش آب در سنت‎های پیشین (ساسانی و مانوی)، به شیوه‎ای توصیفی بررسی شد. سپس دستاوردهای حوزه‎های کیمیاگری (ونجوم)، و نورشناسی (مناظر) به روشی تحلیلی‎ـ‎توصیفی تبیین گردید. در علت‎یابی‎ها، یافته‎های مبتنی بر دانش زمانه کاویده شد. گردآوری داده‎ها، اسنادی و کتابخانه‎ای، و شیوۀ تحلیل، کیفی است. نمونه‎های موردی به‎گونه‎ای برگزیده شد تا تحول بازنمایی آب را نشان دهد. پژوهش، با نگاهی تاریخی و بنیادین پیش رفت. بررسی‎ها نشان داد نقره‎گون‎کردن آب‎ها، میراث سنت‎های پیشین و یافته‎های نجوم (کیمیاگری) نیست، بلکه نورشناسان آن دوران، تبیین‎کنندۀ چنین انتخابی است. نگارگر با این تدبیر، به بیانی دست یافته که با درک دیداری‎اش از جهان پیرامون، هم‎ارز است. از آنجاکه پژوهش‎های جدید، از زوایای گوناگون به آثار می‎نگرد، بایسته ا‎ست نگاره‎های ایرانی نیز افزون‎بر دریافت‎های فراگیر، از جهاتی دیگر (مانند دانش همدوره) سنجیده شود. پژوهش پیش‎رو با همین هدف، درپیِ تبیین علمی انتخاب نقره برای بازنمایی آب است.

واژگان کلیدی:

نورشناسی اسلامی (علم مناظر)؛ نگارگری ایرانی؛ نقره؛ بازنمایی آب؛ ابن هیثم.

مقالۀ کامل را در سایت نشریۀ هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی، دورۀ 22، شمارۀ 3، پاییز 1396، صفحات 85 تا 94 بخوانید.

چکیده و واژگان کلیدی را در سایت نشریه در اینجا بیابید.

همچنین بنگرید به: مقالۀ «تبیین الگوپردازی، ریزنگاری و حجم‎پردازی در نگارگری ایرانی برپایۀ مبانی ادراک در المناظر ابن هیثم» (از اینجا دریافت کنید)؛ مقالۀ «نگرشی بر ژرفانمایی در نگارگری ایرانی برپایۀ آرای ابن‎هیثم در المناظر» (اینجا را ببینید)؛ و نیز رسالۀ شیوه‎های دیدن و ادراک بصری در نگارگری ایرانی و علم مناظر (اینجا را ببینید).

Journal of Fine Arts, 2017 (Issue 71)
Manifestation of Sientific Ideas in Persian Miniature Paintings: The significance of Silver in Representing Water based on Optics

Maryam Keshmiri

Abstract: Here

کتابنامه:

 ـ آرنولد، سر تامس دبلیو (1387)، خاستگاه‎ها‎‎‎، نقاشی کتاب، برگردان پرویز مرزبان، در: آرتور پوپ و فیلیس اکرمن، سیری در هنر ایران، ج 5، ویراستة سیروس پرهام، علمی و فرهنگی، تهران.

 ـ آژند، یعقوب (1389)، نگارگری ایران، پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران، ج 1، سمت، تهران.

ـ  آقایانی چاوشی، جعفر (1354)، حکیم ابن هیثم و اکتشافات علمی او، نشریة آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت)، دورة چهل و چهارم، شمارة 7، 434ـ504.

ـ  ابن‎الندیم، محمدبن‎اسحاق (1381)، الفهرست، برگردان محمدرضا تجدد، نشر اساطیر، تهران.

ـ ابن‎خردادبه، عبیدالله‎بن عبیدالله (1371)، مسالک و ممالک، برگردان سعید خاکرند، مؤسسۀ مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل و مؤسسۀ فرهنگی حنفاآ، تهران.

ـ ابن‎خلدون، عبدالرحمن‎بن محمد (1363)، العبر، تاریخ ابن‎خلدون، ج 1، برگردان عبدالحمید آیتی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، تهران.

ـ اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1373)، مسالک و ممالک، برگردان محمدبن اسعدبن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، انتشارات ادبی و تاریخی، موقوفات دکتر محمود افشاریزدی، تهران.

 ـ اصفهانی، حمزه‎بن‎حسن (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان، برگردان جعفر شعار، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.

ـ الهیثم، حسن‎بن (1983). المناظر؛ المقالات: 1ـ2ـ3 فی الابصار علی الاستقامه، حققها و راجعها علی الترجمه اللاتینیه عبدالحمید صبره، کویت. نسخۀ آن‎لاین: http://www.alwaraq.net/Core/waraq/coverpage?bookid=87&option=1  قابل دسترسی در فروردین 1395.

 ـ براون، ادوارد (1335)، تاریخ ادبی ایران، ج 1، برگردان و حاشیه‎نویسی علی پاشا صالح، کتابخانۀ ابن‎سینا، تهران.

ـ بلعمی، محمد‎بن محمد (1373)، تاریخنامۀ طبری، ج 3، به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، البرز، تهران.

ـ بورکهارت، تیتوس (1387)، کیمیا، علم جهان، علم جان، برگردان گلناز رعدی آذرخشی و پروین فرامرزی، حکمت، تهران.

ـ تفضلی، احمد (1393)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، سخن، تهران.

ـ دامپی‎یر، ویلیام سیسیل (1371)، تاریخ علم، برگردان عبدالحسین آذرنگ، سمت، تهران.

ـ دکره، فرانسوآ (1380)، مانی و سنت مانوی، برگردان عباس باقری، فرزان روز، تهران.

ـ سامی، علی (1355)، معماری ایران در عهد ساسانی، هنر و مردم، ش 165 و 166، 24ـ41.

ـ شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375)، صور خیال در شعر فارسی: تحقیق انتقادی در تطور ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریۀ بلاغت در اسلام و ایران، آگاه، تهران.

ـ صفا، ذبیح‎الله (1366)، تاریخ ادبیات در ایران، ج 1، فردوس، تهران.

ـ طبری، محمدبن‎جریر (1380)، تاریخ طبری، ج 13، برگردان ابوالقاسم پاینده، اساطیر، تهران.

ـ طبری، محمدبن‎جریر (1383)، تاریخ طبری، ج 5، برگردان ابوالقاسم پاینده، اساطیر، تهران.

ـ عمادی، عبدالرسول (1382)، نور ماه از نظر ابن‎هیثم، آینۀ میراث، دورۀ جدید، شمارۀ 20، 59ـ120.

ـ فارسی، کمال‎الدین (1347 ق.)، تنقیح‎المناظر، مجلس دایره‎المعارف العثمانیه الکائنه، هند.

ـ کلیم کایت، هانس یوآخیم (1384)، هنر مانوی، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‎پور، اسطوره، تهران.

ـ مختاری، بهاالدین عثمان (1341)، دیوان عثمان مختاری، به اهتمام جلال الدین همایی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.

 ـ مسعودی، ابوالحسن علی‎بن حسین (1389)، التنبیه و الاشراف، برگردان ابوالقاسم پاینده، علمی و فرهنگی، تهران.

ـ معصومی همدانی، حسین (1362)، حرف تازۀ ابن‎هیثم، نشریۀ دانش، شمارۀ 18، 47ـ58.

ـ نصر، سیدحسین (1359)، علم و تمدن در اسلام، برگردان احمد آرام، خوارزمی، تهران.

ـ نظیف، مصطفی (1394)، ابن‎هیثم و دانش نورشناسی او، برگردان فاطمه موحد محصل طوسی، دانشگاه تهران و شهید باهنر کرمان، تهران و کرمان.

 Church, Ella Rodman (1886), Artistic Embroidery: Cantaining Practical Instruction in the Ornamental Branches in Needlework, F. M. Luptons, New York

 Falco, Charls M and David Hockney (2009), Ibn Heytham's Contributions to Optics, Art, and Visual Literacy, In: Painted Optics Symposium, Re-examining the Hockney-Falco thesis 7 years on September 2008, Florence

 Falco, Charls M & David Hockney (2004), The Art of the Science of Reneaissance Painting, In: proceeding of the symposium on Effective Presentation & Interpretation in Museums, The National Gallery of Ireland & Dublin

 Gulacsi, Zsuzsanna (2005), Mediaeval Manichaean Book Art, A Codicological Study of Iranian and Turkic Illuminated Book Fragments from 8^th-11^th Century East Central Asia, Brill Academic Publishers and Others, Boston

 Ibn al-Haytham (1989), The Optics of Ibn al-Haytham, Translated with introduction by A. I. Sabra, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts

 Ibn al-Haytham (2001), Alhacen’s Theory of Visual Perception: A Critical Edition, with English ranslation and Commentary, of the First Three Book of Alhacen's De Aspectibus, the Medieval Latin Version of Ibn Al-Haytham's Kitab Al-Manazir, vol. 1, Translated by Mark Smith, American Philosophical Society Press, Philadelphia

 Rashed, R. (1996), Ibn Al-Haytham, in: Encyclopedia of History of Arab Scientis, vol. 2, Routledge, London

 Sabra, A. I. (1989), The Optics of Ibn Al-Haytham, The Warburg Institude University of London