گیاهان فراگیر در نقاشی ژاپن و پیوستگی آن با باورهای مردمان این سرزمین، بخش نخست

نگاهی کوتاه بر سیر دگرگونی‎های نقاشی ژاپن، به‎روشنی نشان می‎دهد با تمام تفاوت‎های آشکار و دگرگونی‎های سبکی و دوره‎ای پدیدآمده در این آثار، نقاشان ژاپنی، به شدت وامدار طبیعت این سرزمین بوده و الهام از آن را پایه‎ای‎ترین اصل هنرشان دانسته‎اند؛ طبیعتی که گاه اسرارآمیز و رازآلود، گاه روشن و بی‎ابهام، گاه با کمترین بیان رنگی و گاه با رنگ‎های گوناگون بر صفحه نقش می‎بندد. اینکه چرا نقاش ژاپنی مانند دیگر هنرمندان شرق دور (چین و کره)، چنان پای‎بند نمایش طبیعت است، از هدف این نوشتار کوتاه بیرون است. تنها می‎توان گفت بررسی‎ای هرچند مختصر در باورهای این مردمان، به سوالاتی از این دست، پاسخ می‎گوید.
 نقاش‎ ژاپنی، گاهِ نمایش طبیعت، مانند نقاشان دیگر کشورها، آنچه بر صفحه می‎نشاند، گیاهان بومی سرزمین‎اش است. با این تفاوت که او این گیاهان را نه از سر ذوق خویش، بلکه در پی مفاهیمی نمادین برمی‎گزیند. در ادامه دربارۀ مفاهیم برخی گیاهان فراگیر در نقاشی ژاپن (سرو، کاج، خیزران، شکوفۀ آلو، شکوۀ گیلاس، داوودی، گل صدتومانی و زنبق) سخن خواهیم گفت.
  

1. سرو: این گیاه، نمادی از طول عمر، دوستی و پایداری، به‎ویژه در روزگار سختی و سیه‎روزی است. مانند دیگر درختان همیشه بهار، نماد جاودانگی و زندگی پس از مرگ است. ازاین‎رو، کنار بسیاری از گورهای قدیمی و باستانی در کشورهای چین، ژاپن، هندوستان و ... کاشته می‎شد (هال 1380: 293). چوب این گیاه در آیین شین‎تو کاربرد بسیار دارد. کاهنان این آیین باور دارند آتش آیینی و مقدس را می‎بایست از ساییدن دو قطعه چوب هینوکی (یکی از گونه‎های سرو) برافروخت. در ساخت معبد ایزه، از مهم‎ترین معابد شین‎تو، از چوب سرو بسیار استفاده شده است؛ زیرا اندیشمندان آیین شین‎تو، باور دارند این چوب پاک، مطهر و فسادناپذیر است (شوالیه و گربران، 1388: 580). گرچه نقاشان ژاپنی این گیاه را بسیار در نقاشی‎های خود بازآفرینی کرده‎اند، فراگیری آن در آثار سدۀ پانزدهم میلادی، بیش از دیگر سده‎هاست.
2. کاج: همانند سرو در آیین شین‎تو، پرمعناست و ازاین‎رو، در ساخت معابد این آیین و اسباب درون معابد پرکاربرد است. کاج، از یک سو، نشان سعادت و نیکبختی و از سوی دیگر، مظهر انتظار است. همچنین مردم ژاپن، این درخت را نمادی برای مقاومت و استواری در زندگی پرمبارزه می‎دانند؛ مظهر انسان‎هایی متفکر که فکرشان را از هجوم بدی‎ها و شرارت دور نگه می‎دارند. ژاپنی‎ها در جشن سال نو، دو کاج را برابر خانه‎هایشان می‎گذارند تا خدایان کامی (یکی از خدایان شادی در ژاپن) در آنها منزل کنند (شوالیه و گربران، 1385: 501ـ503).

کاج و سر بومی ژاپن

نمونه‎هایی از بازنمایی کاج و سرو در نقاشی ژاپن

3. نی یا خیزران: در داستان‎های بودایی از این گیاه بسیار نام برده‎اند. بهودیدهارما، راهب بودایی از رود یانگ‎تسه با قایقی نئین گذر کرد (هال، 1380: 309). نی، نماد تردی، شکنندگی  و همزمان، انعطاف انسانهاست. نمادپردازی این گیاه در شرق دور به دو صورت نمود می‎یابد:

در اساطیر شین‎تو، رویش نی، نتیجۀ آب‎های نخستین و نشانۀ پیدایش و هم‎تراز با نیلوفر آبی است. گفته می‎شود ژاپن اساطیری، یک نیستان بوده است.

در تفسیر دوم، نی، قدرت تزکیه و حمایت دارد. ایزاناگی و ایزانامی که دو زوج خالق اساطیر ژاپن‎اند، در بازگشت از عالم ارواح با نی، خود را تطهیر کردند. ازاین‎رو با ریسمانی از نی بوریاست که فرشتگان بر ارواح خبیث چیره می‎شوند. در برخی مراسم شین‎تو، افراد با گذر از حلقه‎ای نئین خود را مطهر می‎کنند (شوالیه و گربران، 1387: 487ـ488).

راست: نی در نقاشی ژاپنی؛ چپ: خیزرانی که در این کشور می‎روید.

خیزران در نقاشی ژاپنی

4. شکوفۀ آلو: چون این گیاه، در هنگام بی‎برگی به شکوفه می‎نشیند (در انتهای زمستان، پیش از سبز شدن برگچه‎های تازه، نخست شکوفه‎ها پدیدار می‎شود)، نمادی از زیبایی زمستان است؛ گویی درخت بی‎برگ زمستان زده، عروس‎وار توری رنگین از شکوفه بر سر دارد. این نگاه از اصول دانش زیست‎شناسی که گیاهان زمستانی را خفته می‎داند، فاصله می‎گیرد. در این نظر، گیاه، گرچه برگی ندارد، به مهر زمستان، سرزنده و شاداب  است. همچنین این گیاه، نماد درستکاری کنفسیوس است. چنانچه با شکوفۀ هلو یا بلدرچین همراه باشد، به مفهوم آرزوی شادی است. این گیاه، نمادی برای کیتانو تن‎جین، حامی شعرا و هنرمندان ژاپن است و حتی در برخی ادوار پیشین، جنبه‎ای خدایی یافت و پرستش شد. برای همین است که حیاط بسیاری از پرستشگاه‎های کیتان تن‎جین،  دارای درختان تناور آلوست (هال، 1380: 276).

شکوفۀ آلو به همراه درختان همیشه سبز (مانند کاج یا سرو) و خیزران، سه‎گانه‎ای مقدس و نمادی از برکت و طول عمر است.

شکوفۀ آلو، باغ ژاپنی

بازنمایی شکوفۀ آلو در نقاشی ژاپنی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کتابنامه:
ـ شوالیه، ژان و آلن گربران (1385)، فرهنگ نمادها، ج 4، برگردان سودابه فضائلی، تهران، جیحون.
ـ ــــــــــــــــــــــ (1387)، فرهنگ نمادها، ج 5، برگردان سودابه فضائلی، تهران، جیحون.
ـ ـــــــــــــــــــــ (1388)، فرهنگ نمادها، ج 3، برگردان سودابیه فضائلی، تهران، جیحون.
ـ هال، جیمز (1380)، فرهنگ نگاره‎ای نمادها در هنر شرق و غرب، برگردان رقیه بهزادی، تهران، فرهنگ معاصر.
برای بررسی آثار بیشتر نگاه کنید به:
ـ استنلی بیکر، جوان (1384)، هنر ژاپن، برگردان نسترن پاشایی، تهران، فرهنگستان هنر.