قفل‎های ایرانی؛ ظهوری دیگر از هنرهای صناعی در ایران؛ پارۀ دوم

آنچه در ادامه می‎آید، بیان هنری و نقش‎مایه‎های تزیینی قفل‎های ایرانی است. روشن است شکل هنری قفل یا تزیینات بدنۀ آن‎ها با کارآمدی یا عملکرد قفل هیچ پیوستگی ندارد و تنها خلاقیت و ذوق هنری صنعتگر ایرانی را بازمی‎تاباند.

پارۀ نخست این مقاله را اینجا بخوانید.

همچنین برای آگاهی بیشتر نگاه کنید به: کتاب مجموعه‎ای از قفل و کلید ایرانی و خارجی، به قلم کرامت‎الله نیّر؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران؛ چاپ نخست، 1393. دربارۀ کتاب اینجا بخوانید. کتاب را از اینجا تهیه کنید.

مستندی از مجموعه قفل‎های کرامت‎الله نیّر را اینجا ببینید (از مجموعۀ کلکسیونرهای ایرانی؛ سایر بخش‎های این مجموعه را اینجا دریافت کنید).

قفل‎های ایرانی؛ ظهوری دیگر از هنرهای صناعی در ایران؛ پارۀ نخست

شواهدی در دست است که نشان می‎دهد در روزگاران پیشین، در بسیاری از شهرهای ایران، قفل‎سازی رواج بسیار داشته است. در دوران قدیم، هنر قفل‎سازی همانند دیگر صنایع وابسته به فلزکاری از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و به‎ویژه در دوران اسلامی، در قالب شاخه‎ای مستقل راه کمال پیموده است. در این دوران، قفل‎ها در کنار ویژگی امنیتی خود، چیزهایی نمادین و حتی مذهبی بودند که در مراسم گوناگون کاربرد می‎یافتند. برای نمونه، دخیل بستن و قفل بستن را می‎توان به یاد آورد (کسرایی، 1391). پیش از حملۀ مغول، شهرهای اصفهان، یزد، اردبیل، کرمانشاه، جهرم، همدان، بروجرد و ... از مهم‎ترین مراکز قفل‎سازی ایران بود (ابراهیمی و یزدان‎پناه، 1387: 85). امروزه از میان شهرهای برشمرده، تنها برخی چون بروجرد همچنان به ساخت قفل‎های قدیمی مشغولند. نیز از مهم‎ترین مراکز قفل‎سازی سنتی می‎توان به چالشتر (7 کیلومتری شهرکرد و کرند) اشاره کرد که در آن صنعت ساخت قفل‎های قدیمی از رونق نسبی برخوردار است (کسرایی، 1391). در ادامه پس از آشنایی با گونه‎های قفل‎های ایرانی، آن‎ها را با توجه به تزیینات و نمودهای هنری بررسی خواهیم کرد.

قفلی به شکل شیر؛ دورۀ قاجار

قرآنی ممتاز از دورۀ صفویه در مجموعۀ والترز؛ آشنایی باصفحۀ افتتاحی (فاتحه) کمیاب

در مجموعۀ والترز، قرآنی از سدۀ یازدهم هجری/ هفدهم میلادی به شمارۀ ثبت 569 نگهداری می‎شود. مانند بیشتر نسخه‎های در دست، متن اثر به خط نسخ است و البته در بخش‎هایی، قلم محقق و توقیع نیز دیده می‎شود. جلد و صحافی نسخه متعلق به دوره‎های بعد است. تذهیب این قرآن، به شیوۀ شناختۀ دورۀ صفوی و با برتری رنگ‎های آبی و زرین است. سرلوح‎سازی‎ها از اصول این دورۀ پیروی کرده و تاج‎های بلند، بر کتیبه‎های مستطیلی پهن جای گرفته است. آنچه در این نسخه، با نمونه‎های فراگیر این دوره و پس از آن تفاوت دارد، صفحۀ افتتاح یا فاتحه است. در ادامه بیشتر این تفاوت را بررسی خواهیم کرد. برای تورق کامل این نسخه به اینجا بروید.

تصویر 1) نخستین صفحۀ نسخه یا صفحۀ عنوان