قفل‎های ایرانی؛ ظهوری دیگر از هنرهای صناعی در ایران؛ پارۀ نخست

شواهدی در دست است که نشان می‎دهد در روزگاران پیشین، در بسیاری از شهرهای ایران، قفل‎سازی رواج بسیار داشته است. در دوران قدیم، هنر قفل‎سازی همانند دیگر صنایع وابسته به فلزکاری از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و به‎ویژه در دوران اسلامی، در قالب شاخه‎ای مستقل راه کمال پیموده است. در این دوران، قفل‎ها در کنار ویژگی امنیتی خود، چیزهایی نمادین و حتی مذهبی بودند که در مراسم گوناگون کاربرد می‎یافتند. برای نمونه، دخیل بستن و قفل بستن را می‎توان به یاد آورد (کسرایی، 1391). پیش از حملۀ مغول، شهرهای اصفهان، یزد، اردبیل، کرمانشاه، جهرم، همدان، بروجرد و ... از مهم‎ترین مراکز قفل‎سازی ایران بود (ابراهیمی و یزدان‎پناه، 1387: 85). امروزه از میان شهرهای برشمرده، تنها برخی چون بروجرد همچنان به ساخت قفل‎های قدیمی مشغولند. نیز از مهم‎ترین مراکز قفل‎سازی سنتی می‎توان به چالشتر (7 کیلومتری شهرکرد و کرند) اشاره کرد که در آن صنعت ساخت قفل‎های قدیمی از رونق نسبی برخوردار است (کسرایی، 1391). در ادامه پس از آشنایی با گونه‎های قفل‎های ایرانی، آن‎ها را با توجه به تزیینات و نمودهای هنری بررسی خواهیم کرد.

قفلی به شکل شیر؛ دورۀ قاجار

 

به نظر می‎رسد قدیمی‎ترین قفل‎ها برای امنیت خزانه‎ها، پرستشگاه‎ها و انبارهای مواد غذایی و اشیای نفیس در مصر و بین‎النهرین فراگیر بوده است. برپایۀ مستندات تاریخی، دیرینگی قفل‎سازی در ایران به حدود 1800 پیش از میلاد باز می‎گردد. کلیدی که از حفاری‎های خرس‎آباد نینوا کشف شده، یکی از قدیمی‎ترین اجزای به دست‎آمده حرفۀ قفل‎سازی تا به امروز است. این کلید نزدیک به 4000 سال دیرینگی دارد و از آنِ کلونی چوبی بوده است. همانند این کلون چوبی در مناطقی مانند مصر و فلسطین نیز دیده شده‎ است (میرزاابوالقاسمی، 1387: 140). با آنکه قدیمی‎ترین قفل‎های تاریخ از جنس چوب است، قفل‎های قدیمی به دست‎آمده از حدود ایران، بیشتر، سنگی است. از قدیمی‎ترین قفلهای ایرانی، نمونه‎ای در معبد چغازنبیل است که به قرن 13 پیش از میلاد بازمی‎گردد (Iranica online/lock). گزارش‎های باستان‎شناسی در تپۀ سیلک، دستبندی سنگی را معرفی می‎کند که از تکه‎هایی جداگانه ساخته شده و با بست‎هایی قفل‎مانند به یکدیگر پیوسته است. هم‎چنین پیکرۀ نشستۀ شیری از شوش به دست آمده است که در پای آن، سوراخی دیده می‎شود. این سوراخ از یک سوی پای شیر به سوی دیگر پیکره ادامه یافته است. برخی پژوهشگران براین باورند این سوراخ کشیده، محل عبور چوب یا فلزی بوده که با شیری مشابه، تشکیل یک کلون یا قفل ابتدایی را می‎داده است. در حجاری‎های تخت‎جمشید نیز گیرۀ خنجری به دست آمده که برای نگهداری خنجر (مانند یک قفل ساده) استفاده می‎شده است. این اثر اکنون در موزۀ ایران باستان نگهداری می‎شود (ابراهیمی و یزدان‎پناه، 1387: 85).

انواع قفل و تقسیم‎بندی آن

قفل‎های ایرانی از دیدگاه‎های گوناگون قابل تقسیم است.

1. تقسیم‎بندی برپایۀ چگونگی گشودن قفل‎ها: 

1ـ1. قفل‎های رمزی: این دسته از قفل‎ها بدون کلید باز و بسته می‎شود و از چند حلقۀ عریض و متحرک تشکیل شده است. هر حلقه دربردارندۀ حروف یا اعداد است. چنانچه نحوۀ قرارگیری حروف یا کلمات کنار یکدیگر، صحیح باشد، ضامن داخلی آزاد شده و قفل باز می‎شود. قفل‎های رمزی، هم‎اکنون نیز کاربرد دارد و در صنایع قفل‎سازی جدید تولید می‎شود (تصویر 1).

تصویر 1) قفل رمزی؛ سده‎های 9 و 10 ه.ق؛ مس؛ مجموعۀ پرویز تناولی

1ـ2. قفل‎های کلیددار: این گروه، بسیار گوناگون است و قفل‎های فنر خاردار؛ فنر خمیده؛ فنر پیچیده و ... را دربرمی‎گیرد. در حقیقت شکل فنر داخلی بدنۀ قفل، این نامگذاری‎ها را ایجاد کرده است. برای گشودن این قفل‎ها، می‎بایست دست کم یک کلید در دست باشد. گاهی قفل‎های کلیدی را چنان می‎ساختند که چندین کلید به‎گونه‎ای هم‎زمان برای گشودن آن نیاز بود. این قفل‎ها به‎ویژه برای صندوقچه‎های پول در دکان‎ها یا مکان‎هایی که چند شریک می‎بایست هم‎زمان به پول‎ها دسترسی داشته باشند، به کار می‎رفت. امنیت این قفل‎ها بسیار بالا بود و حتی اگر به شکلی تصادفی، یک کلید به دست فرد نااهلی می‎افتاد باز هم گشودن قفل ممکن نمی‎شد (تصویرهای 2 و 3).

تصویر 2) قفل کلیددار؛ بی‎تا؛ از مجموعۀ کرامت‎اللّه نیّر (فیلم کلکسیونرهای ایرانی)

تصویر 3) قفل‎های لوله‎ای یا پیچی کلیددار؛ بی‎تا؛ طلاکوبی روی فولاد

1ـ3. قفل‎های طلسمی: این قفل‎ها از جهت ایمنی اهمیت کم‎تری داشت و به راحتی گشوده می‎شد. اما کاربرد اصلی آن‎ها بستن زبان بدگویان، دوری از چشم زخم، بستن مردان در فاصله میان عقد و عروسی، حفظ جنین در شکم زن باردار و .. بود. گاهی این قفل‎ها به شکل گردنبند و نظرقربانی ساخته می‎شد و همیشه همراه افراد بود؛ گاهی نیز قفل را در جایی خاص نگهداری می‎کردند. دسته‎ای از قفل‎های طلسمی، برای حفظ نوزادان از نگاه بد یا شر شیاطین و اجنه ساخته می‎شد و با سنجاق به قنداق نوزاد بسته می‎شد. قفل‎های طلسمی را به شکل‎های خاص (جانورانی ویژه) می‎ساختند و نزد دعانویسان و طلسم‎گران می‎بردند تا اوراد و ادعیۀ لازم بر آن‎ها نوشته یا تلاوت شود. گشودن این قفل‎ها چنان ساده بود که گاه با یک سنجاق یا سوزن، دهانۀ قفل گشوده می‎شد. اهمیت این نکته بر آن است که فرد بتواند هرگاه اراده کرد، قفل را بگشاید و در صورت نیاز بار دیگر آن را با دعایی ویژه ببندد (تصویرهای 4ـ6).

تصویر 4) قفل طلسمی؛ سده‎های 12ـ13 ه.ق؛ مجموعۀ پرویز تناولی

تصویر 5) قفل با ادعیۀ اسلامی؛ دورۀ معاصر؛ قفل در کعبه؛ ساخت چالشتر؛ ایران

تصویر 6) نمونه‎های دیگر از قفل‎های قدیمی کلیددار

2. تقسیم‎بندی قفل‎ها از جهت دیدگاه فنی و صنعتی:

2ـ1. قفل‎های ثابت یا قفل‎های در: این قفل‎ها با کلون و کلون‎دان، مجموعۀ کاملی را تشکیل می‎دهد و چنانچه گل‎میخ‎ها و سایر بخش‎های فلزی در را به آن بیفزاییم، مجموعۀ یراق‎آلات درها را می‎بینیم. این قفل‎ها دربردارندۀ کلون‎دان، کلون و قفل فنر پخش‎شو هستند. در ادامه به بررسی این بخش‎ها می‎پردازیم:

کلون‎دان: عبارت است از قفل کلون چوبی محکمی که داخل بدنۀ قفل قرار گرفته است. بدنۀ قفل با گل‎میخ‎های آهنی دست‎ساز، به لنگۀ در متصل است؛

قفل کلون: این قفل‎ها در تمامی ایران یافت می‎شود و از جهت ساخت، کهن‎ترین گروه را تشکیل می‎دهد. قدیمی‎ترین کلید این نوع قفل‎ها از دویست پیش از میلاد و از شهر خورس‎آباد برجای مانده است. گیرشمن در چغازنبیل نیز نمونۀ این قفل‎ها را شناسایی کرده است. کلون دارای چندین دندانه است که وقتی قفل بسته می‎شد، روی آن‎ها می‎افتاد و بدین ترتیب ضامن آن می‎شد. برای گشودن در، کلید را از سوراخی به نام کلیدخور وارد می‎کردند و در حقیقت بخشی را که ضامن است به عقب می‎راندند.

کلون‎ها از جمله قفلهای چوبی است که برای بستن درِ دروازه‎ها یا باغ‎ها و ... به کار می‎رفت. قفل‎های کلون‎دار به چند دسته تقسیم می‎شود:

الف)  کلون‎هایی با کلیدهای چوبی که نوک کلید، دو یا سه دنده‎ای بوده است. این کلون‎ها حدود صد سال پیش در شهرکرد ساخته می‎شد؛

ب) نمونه‎های جدیدتر که قسمت زیرین آن‎ها دو یا سه سوراخ داشت و قسمت رویی نیز به همان اندازه دارای دنده بود. این کلونها نیز حدود هفتاد تا هشتاد سال پیش در شهرکرد رواج داشت؛

ج) کلونهایی با کلیدهای اختصاصی که از خلاقیت‎های استادی احمد محمدیان دهکردی است و تنها کلید ویژه‎ای می‎تواند آن را بگشاید (ابراهیمی و یزدان‎پناه، 1387: 87).

2ـ2. قفل‎های مستقل از در: این قفل‎ها بیشتر، آهنی یا فولادی است و برای بستن درِ صندوق، صندوقچه و ... به کار می‎رفت. در سده‎های متأخر، برخی گونه‎های این قفل برای امنیت در منازل و دکان‎ها نیز استفاده می‎شد. نکتۀ مهم این است که این دسته از قفل‎ها، دربرگیرندۀ قفل و کلید است و به هیچ‎روی به کلون و کلون‎دان وابسته نیست. قفل با کلید پیچی؛ قفل با کلید فشاری؛ قفل‎های لوله‎ای با کلید پیچی و قفل‎های رمزی از نمونه‎های این گروه است (کسرایی، 1391).

3. تقسیم بر اساس جنس: در ساده‎ترین تقسیم‎بندی، قفل‎ها را در دو گروه چوبی و فلزی جای می‎دهند. قفل‎های چوبی از گوناگونی اندکی برخوردار است و بیشتر کارکرد و ساختمانی یکسان دارد. دربرابر قفل‎های فلزی از هر نظر بسیار گوناگون است (میرزاابوالقاسمی، 1387: 140).

پارۀ دوم را اینجا بخوانید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

کتابنامه:

ـ ابراهیمی ناغانی، حسین و سارا یزدان‎پناه (1387). قفل چالشتر؛ شیوۀ ساخت، زیبایی و آسیب‎شناسی. کتاب ماه هنر، ش 119.

ـ تناولی، پرویز (1370). قفلهای ایران. تهران: نشر بن‎گاه.

ـ کسرایی، شیرین (1391). نگاهی به هنر قفل‎سازی. این نگارش را در اینجا بخوانید.

ـ میرزاابوالقاسمی، محمدصادق (1387). قفل‎های ناگشوده. نشریۀ آیینه خیال، ش 10.