نقش‎های پارچه در شهریاری ساسانی برپایۀ گزارش عربی حمزۀ اصفهانی از نگاره‎های کتاب ملوک بنی‎ساسان

کتاب صور ملوک بنی‎ساسان در ردیف خدای‎نامه‎های پهلوی است که آن را تا سده‎های نخست اسلامی، رونویسی می‎کردند و گاه به عربی برمی‎گرداندند. برخی نویسندگان دورۀ اسلامی به سنت تاریخ‎نگاری مصور ساسانی اشاره کرده‎اند و برپایۀ سخن آنان، کتاب صور ملوک بنی‎ساسان را یکی از این تاریخ‎نگاری‎ها می‎دانیم. حمزۀ اصفهانی در کتاب سنی ملوک الأرض و الأنبیا، شرح ریزبینانه‎ای از نقاشی‎های این کتاب ارائه می‎دهد. اصفهانی در فراز پایانی باب نخست، آنجا که به شهریاری ساسانی می‎پردازد، نام‎های شهریاران و دو شهبانوی ساسانی را همراه با توصیف دقیق تن‎پوش‎هایشان می‎آورد. او برای توصیف جامه‎ها، پنج واژه یا گروه واژگانی را برمی‎گزیند و تمامی شلوارها و پیراهن‎ها را با هم‎نشینی یکی از این پنج‎گانه‎ها با رنگی ویژه (گاه بدون رنگ) بیان می‎کند: بِلَون؛ مُوَشَّح؛ وَشیِ بالذَّهب؛ وَشیِ مُدَنَّر؛ وَشیِ بِلَون.

این پژوهش بر دریافت صحیح این پنج گروه واژگانی برپایۀ شناخت ما از تاریخچۀ پارچه‎های دورۀ ساسانی متمرکز است.

پیوسته با  این پژوهش، اینجا را نیز ببینید.

 نقش‎های پارچه در شهریاری ساسانی برپایۀ گزارش عربی حمزۀ اصفهانی از نگاره‎های کتاب ملوک بنی‎ساسان

مریم کشمیری

نشریۀ هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی

دورۀ 23؛ شمارۀ 2؛ تابستان 1397

مقاله را در سایت نشریه اینجا ببینید.

مقاله را از اینجا دریافت کنید.

چکیده:

حمزه اصفهانی در فرازی از کتاب سَنی‎مُلوک‎الأرض‎والأنبیا (4ه.ق) به زبان عربی، تن‎پوش‎های 26 شه‎بانو/شهریار ساسانی را از روی نسخه‎نگاره‎های صورملوک‎بنی‎ساسان باز‎گو کرده است. او برای توصیف جامه‎ها، واژگانی در 5 گروه (بِلَون، مُوَشَّح، وَشْیْ‎بِالذَّهَب، وَشْیْ‎مُدَنَّر، وَشْیْ‎بِلَون) برگزیده، و هر کدام را با همنشینی یکی از این گروه‎ها و رنگی ویژه بازنمایانده است. معانی این واژگان عربی در سده‎های پی‎درپی، دستخوش دگرگونی‎هایی شده است. گوناگونی توصیف تن‎پوش‎ها در شرح و برگردان‎های امروزی، برخاسته از همین دگرگونی‎هاست. پژوهش پیش‎رو، برپایۀ معانی واژگان پیش‎گفته در عربی کهن، بازخوانی دیگر گزارش‎های تاریخی، کنکاش در شیوۀ بازنمایی جامه‎های شاهانه بر فلزکاری‎ها و سنگ‎تراشیده‎های ساسانی، و بررسی پارچه‎های آن دوران می‎کوشد مفهوم مناسب را برگزیند؛ گروهی از پارچه‎های ساسانی را بربنیان بازنمایی‎های الصور بشناسد؛ و ریزبینی و درستی گزارش اصفهانی را در سنجش با یافته‎های باستان‎شناختی بیازماید. از این پویه برمی‎آید بِلَون، پارچه‎هایی بی‎آرایه و رنگین است؛ مُوَشَّح، دو شیوۀ بازنمایی جامه‎های گوهردوخت را در خود دارد؛ وَشْیْ‎بِالذَّهَب همان بافته‎های زرین است؛ وَشْیْ‎مُدَنَّر، آشناترین نقش‎اندازی پارچه‎های ساسانی (قاب‎بندی‎های گِرد) را بازمی‎نماید؛ و وَشْیْ‎بِلَون، منقش‎های رنگ‎اندازی‎شده و مخططی است که امروزه، نه چندان دقیق، پارچه‎های یمنی نامیده می‎شود. پژوهش، رویکردی تاریخی دارد و در فرازهای گوناگون، برای بررسی داده‎ها، شیوۀ توصیفی ـ تطبیقی و تحلیل را پی می‎گیرد. گردآوری داده‎ها، کتابخانه‎ای؛ و بررسی آن‎ها، کیفی است.

واژگان کلیدی:

پارچه‎های ساسانی؛ صور ملوک بنی‎ساسان (الصُوَر)؛ مُوَشَّح؛ مُوَشَّی (وَشی)؛ مُدَنَّر

Journal of Fine Arts, 2018 (Issue 74)

Decoration of Fabrics in Sasanian Dynasty Based on Isfahani’s Arabic Description of Paintings of Molouk-e- Bani Sasan

Maryam Keshmiri

Abstract: Here

کتابنامه:

ابن‎خلدون، عبدالرحمان (1363)، العبر: تاریخ ابن‎خلدون، ج 1، برگردان عبدالحمید آیتی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، تهران.

 ابن‎خلدون، عبدالرحمان (1375)، مقدمۀ ابن‎خلدون، ج 1، برگردان محمد پروین گنابادی، علمی و فرهنگی، تهران.

 اصفهانی، حمزه‎بن حسن (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان، برگردان جعفر شعار، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.

 اکرمن، فیلیس (1387)، «پارچه‎های دورۀ ساسانی»، برگردان زهره روح‎فر، در: آرتور پوپ و فیلیس اکرمن، سیری در هنر ایران، ج 2، ویراستۀ سیروس پرهام، علمی و فرهنگی، تهران.

الإصفهانی، حمزه‎بن الحسن (1961)، تاریخ سَنی ملوک الأرض و الأنبیاء، منشورات دارمکتبه الحیاه، بیروت.

البستانی، بطرس (2009)، محیط المحیط قاموس مطوَّل للغۀ العربیۀ، دارالکتب العملمیۀ، بیروت.

العلی، صالح احمد (2003)، المنسوجات و الألبسۀ العربیۀ فی العهود الإسلامیۀ الأولی، شرکۀ المطبوعات للتوزیع و النشر، بیروت.

الفیروزآبادی، مجدالدین محمدبن یعقوب (1426)، القاموس المحیط، موسسۀ الرسالۀ، الطبعۀ الثامنۀ، بیروت.

امام شوشتری، سید محمدعلی (1346)، پرتوی از فرهنگ ایران در روزگار ساسانی، نشریۀ بررسی‎های تاریخی، سال 2، ش 1، صص 69ـ91.

 برهان، محمد حسین تبریزی (1342)، برهان قاطع، ج 4، به کوشش محمد معین، کتابفروشی ابن‎سینا، تهران.

 بلعمی، محمدبن محمد (1373)، تاریخنامۀ طبری، ج 3، تصحیح محمد روشن، نشر البرز، تهران.

 بلنیتسکی، الکساندر (1390)، هنر تاریخی پنجیکنت، برگردان عباس‎علی عزتی، فرهنگستان هنر، تهران.

بی‎نام (1318)، مجمل التواریخ و القصص، تصحیح محمدتقی بهار، نشر خاور، تهران.

بی‎نام (1425)، المُعجَم الوَسیط، مکتبۀ الشروق الدولیۀ، قاهره.

 بیهقی، محمدبن حسین (1390)، تاریخ بیهقی، ج 2، به کوشش خلیل خطیب رهبر، نشر مهتاب، تهران.

 پوپ، آرتور و فیلیس اکرمن (1387)، سیری در هنر ایران، ج 7، ویراستۀ سیروس پرهام، علمی و فرهنگی، تهران.

 پورداوود، ابراهیم (1307)، ادبیات مزدیسنا، یشتها، ج 1، انجمن زردشتیان ایران، بمبئی.

 ثعالبی، عبدالملک‎بن محمد (1368)، تاریخ ثعالبی، پارۀ نخست: ایران باستان، برگردان محمد فظائلی، نشر نقره، تهران.

ثعالبی، عبدالملک‎بن محمد (1418)، فقه الُّلغۀ و سِرُّ العربیَّۀ، مکتبۀ الخانجی، قاهره.

 جاحظ، عمرو‎ (1386)، تاج: آیین کشورداری در ایران و اسلام، برگردان حبیب‎الله نوبخت، آشیانۀ کتاب، تهران.

جوهری، اسماعیل‎بن حماد (1410)، تاج اللُّغۀ و صحاح العربیَّۀ، دار المعلم للملایین، بیروت. 

 خاقانی، افضل‎الدین بدیل‎بن علی (1362)، منشآت، تصحیح محمد روشن، کتاب فرزان، تهران.

 دهخدا، علی‎اکبر (1377)، لغت‎نامۀ دهخدا، دورۀ 15 جلدی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

 رفیعی، یدالله (1384)، شرح قصیدۀ بحتری در وصف ایوان کسری، فصلنامۀ ادبیات فارسی (بهارستان سخن)، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوی، ش 4، صص 11ـ28.

 سامی، علی (1389)، تمدن ساسانی، ج 2، سمت، تهران.

 شپرد، دوروتی (1389)، هنر ساسانی، در: احسان یارشاطر، تاریخ ایران کمبریج، از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، ج 3، بخش 2، برگردان حسن انوشه، امیرکبیر، تهران.

 صفا، ذبیح‎الله (1366 الف)، تاریخ ادبیات ایران، ج 1، نشر فردوس، تهران.

 صفا، ذبیح‎الله (1366 ب)، تاریخ ادبیات ایران، ج 2، نشر فردوس، تهران.

 ضیاءپور، جلیل (1343)، پوشاک باستانی ایرانیان، از کهن‎ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، هنرهای زیبای کشور، ادارۀ کل موزه‎ها و فرهنگ عامه، تهران.

 طبری، محمدبن جریر (1362)، تاریخ طبری، ج 2، برگردان ابوالقاسم پاینده، اساطیر، تهران. 

 طبری، محمدبن جریر (1383)، تاریخ طبری، ج 5، برگردان ابوالقاسم پاینده، اساطیر، تهران. 

 کریستن‎سن، آرتور امانوئل (1368)، ایران در زمان ساسانیان، برگردان رشید یاسمی، دنیای کتاب، تهران.

 گیرشمن، رمان (1370)، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، برگردان بهرام فره‎وشی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.

 مبارکشاه، محمدبن منصور (1346)، آداب الحرب و الشجاعۀ، تصحیح احمد سهیلی‎خوانساری، نشر اقبال، تهران.

 محمدی‎ملایری، محمد (1375)، تاریخ ‎و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر  اسلامی، ج 2، نشر توس، تهران.

 محمدی‎ملایری، محمد (1385)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، ج 4، نشر توس، تهران.

 مسعودی، علی‎بن حسین (1374)، مروج الذهب، ج 1، برگردان ابوالقاسم پاینده، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.

 مسعودی، علی‎بن حسین (1389)، التنبیه و الأشراف، برگردان ابوالقاسم پاینده، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.

معلوف، لویس (1973)، المُنجِد، دارالمشرق، الطبعۀ الحادیۀ و العشرین، بیروت.

ملک‎زاده بیانی، ملکه (1349)، معرفی یک اثر مهم هنری و تاریخی، مدال بهرام سوم ساسانی، نشریۀ بررسی‎های تاریخی، س 5، ش 1 (پی‎درپی 25)، صص 1ـ13.

 میرابوالقاسمی، سیده رقیه (بی‎تا)، حمزه اصفهانی، ادیب، لغوی و مورخ ایرانی سدۀ چهارم، در: دانشنامۀ جهان اسلام، به آدرس: http://rch.ac.ir/article/Details?id=8036&&searchText=، دستیابی در: 10 بهمن‎ماه 1395.

 مینوی، مجتبی (بی‎تا)، فصل 29، پی‎نوشت 7، در: آرتور پوپ و فیلیس اکرمن (1387)، سیری در هنر ایران، ج 2، ویراستۀ سیروس پرهام، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.

 Canepa, Matthew P. (2009), The Two Eyes of Earth, art and ritual of kingship between Rome and Sasanian Iran, University of California Press, California.

 Der Nersessian, Sirarpie (1993), Miniature Painting in the Armenian Kingdom of Cilicia from the Twelfth to the Fourteenth Century, vol. 1, Dumbarton Oaks Research Library, Washington D.C.

 Flandin, Eugene (nd), Voyage En Perse, Perse Ancienne Planches, Gide et J. Baudray, Paris.

 Gunter, Ann C. & Jet Paul (1992), Ancient Iranian Metalwork, Smithsonian Institution, Washington D.C.

 Khaleghi Motlagh, Jalal (1988), Bahram B. Mardansah, in: Encyclopedia Iranica, vol III, Fasc. 5, or in: Iranica online: http://www.iranicaonline.org/articles/bahram-b-mardansah 

 Mackie, Louise W. (2002), Jeweled Islamic Textiles - Imperial Symbols, Textile Society of America Symposium Proceedings, Paper 399, pp. 92-100.

 Nicolle, David (1996), Sasanian Armies, the Iranian empire early 3^rd to mid-7^th centuries AD, Montvert Publications, Stockport.

 Rawlinson, George (nd), The Seven Great Monarchies of Ancient Eastern World, new Persian Empire, vol. 3, Worthington Co, New York.

 Truong, Alain R. (2014), Cario Under Wraps: Exhibition of early Islamic textiles features nearly 80 rare and details fabrics, in: http://www.alaintruong.com/archives/2014/07/01/30172884.html, .

 Xenophon (2011), Cyropaedia, The Education of Cyrus, Translated by Henry Graham Dakyns, Gutenberg eBook.