بررسی هنری قرآنی در کتابخانۀ ملی پاریس به قلم یاقوت مستعصمی (تذهیب و خوشنویسی)

در میان نسخ خطی قرآنی در کتابخانۀ ملی پاریس، نسخه‎ای از 688 هجری با رقم یاقوت مستعصمی نگهداری می‎شود که افزون‎بر خوشنویسی، از جهت زرنگاری و شیوۀ صفحه‎بندی اهمیت بسیار دارد. می‎توان این نسخه را به شمارۀ ثبت 6716 در گروه نسخ خطی عربی، سایت کتابخانۀ ملی پاریس یافت (در اینجا ببینید). در ادامه با این نسخۀ هنرمندانه بیشتر آشنا خواهیم شد. 

---

   ـ مشخصات کلی نسخه:

نسخه، کاغذی است و 211 برگِ 191 در 155 میلی‎متری دارد. به جز چند برگ، دیگر صفحات، دربردارندۀ 16 خط با مرکب سیاه است. جلد و صحافی، چندین بار در مدت سده‎های گوناگون بازسازی شده است (URL1). برگ‎های افزوده به ابتدای نسخه که دربردارندۀ ترقیمه‎ها و یادداشت‎هایی با تاریخ‎های گوناگون است، نشان می‎دهد آخرین مالکان ایرانی این نسخه، شاهزادگان قاجاری بوده‎اند. از این یادداشت‎ها می‎توان ترقیمۀ فرهاد[میرزا] به تاریخ رمضان 1245 را برشمرد که نشان می‎دهد در تاریخ یادشده فرهاد میرزا نسخه را از عباس میرزا به یادگار دریافت کرده است. ترقیمۀ دیگر بیان می‎کند فرهاد میرزا در رمضان 1302 هجری قمری این نسخه را به پسرش اهدا کرده است. نگاشته‎های دیگری نیز در ابتدای این نسخه دیده می‎شود که همه تاریخی پیش از 1302 هجری قمری دارد. تمامی یادداشت‎ها در سه صفحۀ نخست این نسخه دیده می‎شود.
تاریخ دقیق نسخه را برپایۀ ترقیمۀ خوشنویس درمی‎یابیم (تصویر 1): نگاشتۀ یاقوت مستعصمی در دهۀ نخست محرم 688 هجری قمری. در این ترقیمه به محل کتابت و شکل‎گیری نسخه اشاره‎ای نشده است.

تصویر 1) ترقیمۀ نسخه در قالبی چهارگوشه و همانند شیوۀ نگارش متن

ـ خوشنویسی:
ترقیمۀ نسخه (یاقوت مستعصمی) کوچکترین تردیدی در نام خوشنویس برجای نمی‎گذارد. جمال‎الدین یاقوت از خوشنویسان و خاصانِ دربار مستعصم بالله، خلیفۀ عباسی بود و ازاین‎رو، خود را مستعصمی می‎خواند. به او لقب قبله‎الکُتّاب داده‎اند. گرچه تاریخ وفات او را گوناگون ذکر کرده‎اند، مستند‎ترین آن 698 هجری قمری است (فضائلی، 1362: 314). بنابراین نسخۀ یادشده را یاقوت در دوران پختگی و کمال خط نگاشته است (چنانچه دیدیم ترقیمه، تاریخ 688 هجری را در خود دارد). یاقوت خطوط فراگیر دورۀ خود را در شش گروه دسته‎بندی کرد و به گفتۀ تاریخ‎نگاران و تذکره‎نویسان، خود در نگارش تمامی قلم‎ها، سرآمد بود (همانجا). قرآن کتابخانۀ پاریس که به قلم نَسخ است، روانی قلم و چیرگی یاقوت را در اجرای حروف به‎روشنی نشان می‎دهد. گرچه شاگردان مکتب یاقوت، سده‎ها پس از او در زیباتر کردن قلم‎های شش‎گانه بسیار کوشیدند، باید به یاد داشت آنچه آنان ارائه کردند، نخستین بار با تلاش‎های یاقوت مستعصمی، اصول یافت.

تصویر 2) کتابت یاقوت مستعصمی

ـ زرنگاری:
        ـ صفحات آغازین: دو صفحۀ آغاز نسخه به سنت فراگیر نسخ آن دوران، با صفحات تزیین آراسته شده است. صفحات تزیین، جفتی قرینه با تزیینات هندسی است (تصویر 3). بخش‎بندی‎های دقیق هندسی، در قابی چهارگوشه و ایستاده (برگرفته از قطع نسخه)، از جمله نمونه‎های ممتاز سدۀ هفتم هجری است. کمال این شیوه در قرآن اولجایتو و پس از آن (تا پیش از ظهور تیموریان) دیده می‎شود. حاشیۀ سیاه با گل‎های روندۀ طلایی، مهارت هنرمند زرنگار را در اجرای آذین‎های گیاهی آزاد نشان می‎دهد. شیوه‎ای که در حاشیه‎سازی گفته‎شده می‎بینیم در زرنگاری مکتب شیراز ادامه می‎یابد. بخش‎بندی‎های هشت‎گوشه، یکی در  میان با زمینه‎های آبی و طلایی، دربردارندۀ نقوش گیاهی قرینه‎اند. گل‎هایی که در هشت‎گوشه‎های آبی می‎بینیم، مرحله‎ای از سیر گذار برگ‎نخلی‎ها به اناری‎ها را نشان می‎دهد (برای آگاهی بیشتر، پیشینۀ نقش گل اناری در هنر ایران از دوران باستان تا عصر سلجوقی (مریم کشمیری، نشریۀ پژوهش هنر دانشگاه اصفهان، سال 5، ش 10) را در اینجا بخوانید). هنرمند زرنگار، آذین حاشیه‎ای را همچنان در همانندی با ساختار گل‎ها و تزیینات میان‎رودانی اجرا کرده است؛ گرچه در بخش میانی از نخلی‎سازی، اندکی فاصله گرفته است، همچنان تا رسیدن به شمسه‎های نشان ایلخانی و تیموری راه بسیاری در پیش است (برای نمونه، این آذین نشان را با نمونه‎ای در قرآن کتابخانۀ بریتانیا برابری دهید؛ برای تصویر نگاه کنید به: کشمیری، 1396: 239).

تصویر 3) صفحات آذین در ابتدای نسخه

        ـ صفحۀ فاتحه: سده‎های ششم و هفتم هجری، دوران شکل‎گیری صفحات فاتحۀ قرینه است، سنتی که در قرآن‎آرایی انتهای سده‎های هشتم و پس از آن تا به امروز، شیوه‎ای گریزناپذیر به شمار می‎آید. ازاین‎رو، در سده‎های ششم و هفتم، قرآن‎های بسیاری با صفحات افتتاح (فاتحۀ) قرینه و بسیاری دیگر با تک صفحۀ افتتاح دیده می‎شود. صفحات افتتاح قرینه، چنان که در قرآنی از سدۀ پنجم (ایران، اصفهان) دیده می‎شود (همان: 222)، چنان نگاشته و زرنگاری می‎شد تا صفحۀ نخست با بسم‎الله سورۀ حمد و صفحۀ مقابل با بسم‎الله سورۀ بقره آغاز گردد. تزیینات و شکل صفحه‎بندی‎ها نیز برابر یکدیگر اجرا می‎شد. اما در قرآن‎هایی با تک‎صفحات افتتاح، چنان که در قرآن کتابخانۀ پاریس (تصویر 4) یا قرآن ابن‎بواب می‎بینیم (همان: 217، نگاه کنید به یادداشت اهمیت قرآن ابن بواب در همین وبلاگ)، صفحۀ نخست، دربردارندۀ تمامی سورۀ حمد و آیات آغازین سورۀ بقره است. عنوان‎سازی‎ها در گروه دوم، پی‎درپی قرار می‎گیرد. جالب اینجاست که برخلاف بسیاری از قرآن‎های تک‎افتتاح، هنرمند در نسخۀ کتابخانۀ پاریس، صفحۀ دوم را نیز همانند صفحۀ افتتاح آراسته است (تصویر 5). به بیان دیگر، صفحات افتتاح این نسخه از جهت زرنگاری، با اندکی چشم‎پوشی قرینه است اما در نگارش آیات، از قرینگی فاصله دارد (برای سیر دگرگونی صفحات فاتحه و ظهور افتتاح‎های دوتایی نگاه کنید به: همان: 51 به بعد).

تصویر 4) صفحۀ افتتاح اصلی که دربردارندۀ سورۀ حمد و آیات آغازین سورۀ بقره است.

تصویر 5) صفحۀ افتتاح قرینه با آیاتی از سورۀ بقره

       ـ قاب (کتیبۀ) عنوان در صفحات افتتاح: قاب‎ها به شیوۀ نسخه‎های سده‎های پنجم و ششم (به اصطلاح سلجوقی) با بخش‎بندی‎های سه‎بخشی بر زمینۀ گیاهی (تصویرهای 4 و 5) اجرا شده است (برای آشنایی بیشتر نگاه کنید به: همان: 60 به بعد). گل‎های نقش‎بسته بر زمینۀ زرین، در نسخه‎های ایلخانی به تکرار دیده می‎شود. در نخستین صفحه (تصویر 4)، با آنکه کتیبه‎سازی‎های قرینۀ بالا و پایین، برابر با سنت فراگیر این دوره اجرا شده است، کتیبۀ ساده‎ای نیز در میانۀ صفحه می‎بینیم که به دلیل قرارگیری ابتدای سورۀ بقره در این صفحه است. کتیبۀ میانی به شیوۀ قاب‎بندی‎های نسخه‎های چهار سدۀ نخست اسلامی (شرح کامل این شیوه در: همان: 47)، ساده‎تر از کتیبه‎سازی بالا و پایین صفحه اجرا شده است (بخش میانی تصویر 4).
       ـ آذین‎ و لوح‎های حاشیه‎ای: آذین حاشیه‎ای چنانکه پیش‎تر گفتیم، بیشتر به شیوۀ میان‎رودانی شبیه است تا شمسه‎سازی‎های سده‎های پسین. لوح‎های حاشیه‎ای نیز در برخی صفحات برای مشخص کردن، ابتدای حزب‎ها یا جزءها آمده است (تصویر 6). آرایه‎ها و بخش‎بندی‎های درون آذین‎ها و لوح‎ها گوناگون است.

تصویر 6) نمونه‎ای از آذین و لوح حاشیه‎ای

       ـ نشان‎های جداسازی (میان‎آیه‎ها، پنج‎آیه‎ای‎ها و ده‎آیه‎ای‎ها): همانند تمامی نسخ قرآنی این سده‎ها، نشان‎هایی برای مشخص کردن هر پنج‎آیه و هر ده‎آیه در کنار سطرها آمده است (ظهور و سیر دگرگونی این نشان‎ها را بخوانید در: همان: 42ـ43). این نشان‎ها که برای تعیین میزان قرائت روزانه یا آموزش قرآن در سده‎های آغازین بسیار فراگیر بود، در قرآنِ کتابخانۀ پاریس، به آذین‎های حاشیه‎ای شباهت دارد (تصویر 7). شکوفه‎های زرین شش‎پَر نیز پایان هر آیه را مشخص کرده است (در تصویر 2 میان‎آیه‎ها دیده می‎شود). در برخی صفحات، به‎ویژه در بخش‎های پایانی، به دلیل کوتاهی آیات، نشان‎های گوناگون چنان درپی هم آمده است که ردیفی از نشان‎های زرین دیده می‎شود (تصویر 8).

تصویر 7) نمونه‎ای دیگر از لوح حاشیه‎ای و نشان جداسازی


تصویر 8) ردیفی از نشان‎های جداسازی

       ـ قاب عنوان سوره‎ها: نام سوره و شمارۀ آیات هریک به دو شیوه در این نسخه اجرا شده است: با قاب‎بندی‎های چهارگوشه و بدون بخش‎بندی داخلی (مانند آنچه برای سورۀ بقره دیدیم؛ همچنین نگاه کنید به تصویر 9)؛ و یا زرنویسی‎های آزاد و بدون قاب (تصویر 10).

تصویر 9) قاب‎بندی عنوان سوره یا کتیبه‎سازی


تصویر 10) زرنویسی عنوان


تصویر 11) صفحۀ اختتام

        ـ صفحۀ اختتام: آخرین صفحۀ این نسخه (تصویر 11) که دربردارندۀ دو آیۀ پایانی سورۀ فلق، سورۀ ناس و ترقیمه است، تزییناتی متفاوت با دیگر صفحات دارد. قاب عنوان آخرین سوره، کتیبه‎ای آراسته با آذین حاشیه‎ای زیبا است که در رنگ‎بندی و پردازها، مهارت و دقت هنرمند آن دوران را نشان می‎دهد. قرینۀ قاب عنوان سورۀ ناس، قابی دیگر است که عبارت «صدق الله ...» را در خود دارد. با وجود تفاوت در بلندی دو عبارت که در این دو قاب نگاشته شده، هنرمند با رعایت رنگ‎بندی‎ها، شکل کلی بخش‎بندی کتیبه و تزیینات گیاهی به کاررفته، شکلی قرینه و همانند را پدید آورده است. ترقیمه، بدون قاب‎بندی، در قالبی چهارگوشه و در چهار سطر نگاشته شده است. در پایان، ترنجی خوابیده با حاشیه‎های ابری و آذین اشکی، دیده می‎شود. تزیینات اشکی و رنگین با پردازهای ظریف را در بسیاری از نسخه‎های ممتاز این دوره و دورۀ ایلخانی می‎بینیم (برای نمونه نگاه کنید به: مونس الاحرار در دارالاثار اسلامی کویت؛ همان: 248).
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ـ فضائلی، حبیب‎الله (1362)، اطلس خط، تحقیق در خطوط اسلامی، اصفهان، نشر مشعل و تهران، انتشارات ارغوان.
ـ کشمیری، مریم (1396)، تذهیب در ایران، تاریخچه، نقوش و اصطلاحات، تهران، سمت.
ـ URL1: توضیحات نسخه در سایت کتابخانۀ ملی پاریس