برگردان واژۀ Cenotaph به فارسی در متن های هنر و صنایع دستی اسلامی

چنانچه اهل بررسی منابع انگلیسی‎زبان باشید، چه‎بسا هنگام مطالعۀ متن‎هایی دربارۀ تاریخ هنر و صنایع اسلامی، به واژۀ Cenotaph برخورده‎اید. جستجو در فرهنگ‎ها چندان کمکی به درک این واژه در متن‎های هنر اسلامی نمی‎کند. cenotaph در متن‎های فرهنگ و هنر اسلامی به صندوق مزار اشاره دارد. در ادامه این واژه را شرح خواهیم داد. 

 بیشتر فرهنگ‎های موجود این واژه را چنین معنی کرده‎اند:

مقبرۀ سرباز گمنام: فرهنگ باطنی و حییم؛

مقبرۀ خالی؛ مقبرۀ سرباز گمنام: فرهنگ آریان‎پور و واژه‎نامۀ باستان‎شناسی ملک‎شهمیرزادی؛

مقبرۀ یادبودیِ خالی از جسد: فرهنگ مصور هنرهای تجسمی (مرزبان و معروف)...

در برخی مانند فرهنگ اصطلاحات علوم و تمدن اسلامی (بهاءالدین خرمشاهی) نیز جای این واژه خالی است و معنی برای آن نیامده است.

شیلا بلر در پژوهشی با نام «On Giving to Shrines» به شیء‎ای از دورۀ صفوی می‎پردازد و آن را cenotaph چوبی توصیف می‎کند که برای مقبرۀ شاه اسماعیل اول صفوی ساخته و سپس به مقبرۀ تاج‎الملک اهدا کرده‎اند. بلر دربارۀ این واژه در متن می‎نویسد:

«the box used to mark the spot where the body was interred beneath the ground»

چنانچه روشن است، این واژه به جعبه یا صندوقی اشاره می‎کند که برای نشان‎گذاری محلِ ‎به خاکسپاری فردِ درگذشته کاربرد داشته است. بلر در ادامۀ این نگارش، با اشاره به پژوهشی منتشرشده از Hillenbrand با نام «Sarcophagus of Shah Isma'il» که دربارۀ همین شیء است، تأکید می‎کند، نباید در فرهنگ اسلامی، cenotaph را با sarcophagus  یا همان تابوت، یکی پنداشت؛ زیرا بر خلاف تابوت که جسم فرد را دربرمی‎گیرد، این شیء، خالی از جسد است و بدن فرد زیر آن در درون خاک جای دارد:

«the object [cenotaph] is technically not a sarcophagus, which contains a body, but that is buried below»

بنابراین cenotaph با «صندوق مزار» در فرهنگ اسلامی یکی است. صندوق مزار، صندوقی بیشتر چوبی، با تزیینات گوناگون و بسیار فاخر بود که در زیارتگاه‎ها، مکان قبر را نشان می‎داد. این صندوق‎ها در بررسی تاریخ هنر اسلامی، جایگاهی ویژه دارد و هنوز در بسیاری از بقعه‎ها و زیارتگاه‎های دور و نزدیک کشور نگهداری می‎شود. صندوق مزار، چنانچه بلر اشاره می‎کند، دربردارندۀ جسد نیست، بلکه با کارکردی یادمانی در مرکز آرامگاه جای می‎گیرد. گاه چوبی با تزیینات منبت، مشبک و گره‎چینی است؛ گاه با پارچه‎های زربفت و ابریشمین پوشیده شده؛ گاه آراسته به کاشی‎های زرین‎فام است و ... بیشتر صندوق‎های مزار، آراسته به کتیبه‎هایی با (خط‎های ثلث، نستعلیق و ...) برگرفته از آیات قرآنی، احادیث و دعا، سروده‎های شاعران بنام و ... است که در بررسی دلایل ساخت، صاحب یا صاحبان صندوق، هنرمندان، دورۀ ساخت اثر و حتی تاریخچۀ آرامگاهی که در آن قرار دارد، راه‎گشاست.

نمونه‎ای از صندوق مزار؛ مقبرۀ تاج‎الملک و الدّین ابوالقاسم؛ اثر استاد احمد و استاد حسن‎بن حسین؛ ایران؛ رمضان 877 ه.ق؛ موزۀ RISD

اثر را در سایت موزه از اینجا ببینید.