قرآنی ممتاز از دورۀ صفویه در مجموعۀ والترز؛ آشنایی باصفحۀ افتتاحی (فاتحه) کمیاب

در مجموعۀ والترز، قرآنی از سدۀ یازدهم هجری/ هفدهم میلادی به شمارۀ ثبت 569 نگهداری می‎شود. مانند بیشتر نسخه‎های در دست، متن اثر به خط نسخ است و البته در بخش‎هایی، قلم محقق و توقیع نیز دیده می‎شود. جلد و صحافی نسخه متعلق به دوره‎های بعد است. تذهیب این قرآن، به شیوۀ شناختۀ دورۀ صفوی و با برتری رنگ‎های آبی و زرین است. سرلوح‎سازی‎ها از اصول این دورۀ پیروی کرده و تاج‎های بلند، بر کتیبه‎های مستطیلی پهن جای گرفته است. آنچه در این نسخه، با نمونه‎های فراگیر این دوره و پس از آن تفاوت دارد، صفحۀ افتتاح یا فاتحه است. در ادامه بیشتر این تفاوت را بررسی خواهیم کرد. برای تورق کامل این نسخه به اینجا بروید.

تصویر 1) نخستین صفحۀ نسخه یا صفحۀ عنوان

 پس از نخستین صفحۀ نسخه که می‎توان آن را شکلی از صفحۀ عنوان در نظر گرفت (تصویر 1)، صفحۀ آغازین متن جای گرفته است. صفحۀ عنوان چنانچه در تصویر 1 دیده می‎شود، ترنجی مدور است که در کادر تزیینی مستطیلی نشسته که با دو کتیبۀ ترنج‎دار در بالا و پایین تزیین شده است. ترکیب‎بندی و ساختار هندسی این صفحه با آنچه در قرآن‎نگاری‎های سده‎های پیشین می‎بینیم، نزدیکی بسیار دارد؛ تنها برپایۀ گسترش اسلیمی‎های ابری/ ماری، ظرافت و رنگ‎بندی‎ها می‎توان این صفحه را از آنِ کارگاه‎های صفویه دانست.

صفحۀ افتتاح این قرآن، برخلاف بیشتر نسخه‎های شناخته‎شده، دو صفحۀ متقابل و قرینه نیست که سوره‎های حمد و آیات آغازین سورۀ بقره را در خود جای می‎دهند (برای دیرینگی تزیینات قرینۀ صفحات فاتحه، چنانچه پیش‎تر شرح دادیم، به اینجا نگاه کنید). تصویرهای 2 و 3 به ترتیب، صفحات افتتاح و صفحۀ پس از آن را نشان می‎دهد.

در نخستین صفحه، آیات سورۀ فاتحه‎الکتاب، در دو ترنج لاجوردی نوشته شده است. حاشیۀ پهن به شیوۀ تزیینات کارگاه‎های صفوی، با لاجورد و زر، در بالا، پایین و طرفین بیرونی هر صفحه چنان دوانده شده است که در محل اتصال به جدول زرین کنارۀ عطف، جزیی از یک قاب واحد و بزرگ را یادآوری کند. نوآوری که در بسیاری نسخه‎های ممتاز این دوره می‎توان دید. دو تاتج بزرگ خوابیده، به‎گونه‎ای قرینه در فاصلۀ مستطیل تزیینی میانی (که دربرگیرندۀ ترنج است) و حاشیۀ پهن جای گرفته است. این تاج‎های افقی (نیم‎ترنج نشان) نیز از نوآوری‎های زرنگاران این دوره است. شرفه‎های لاجوردی، با ظرافت و زیبایی فضای خالی صفحه را تا لبۀ کاغذ آذین کرده است.

تصویر 2) صفحۀ آغازین متن دربردارندۀ آیات سورۀ فاتحه‎الکتاب است.

در صفحات پنجم و ششم این نسخه (تصویر 3)، سورۀ بقره به‎مانند بخشی مستقل از صفحات افتتاح، نگاشته و آراسته شده است. سرلوح‎سازی در این صفحه به‎تمامی از اصول زرنگاری این دوران پیروی می‎کند. بخش‎بندی فضای سرلوح به‎گونه‎ای است که تقریباً تاج و کتیبه، به‎تساوی بر صفحه جای گرفته است. کتیبه، پهنایی چشم‎گیر دارد و این نکته، یکی از مهم‎ترین تفاوت‎های سرلوح‎های تاج‎دار صفویه با نمونه‎های قاجاری است. در نمونه‎های قاجاری، کتیبه چنان باریک می‎شود که در برابری با فضای تاج، چونان خطی باریک نمود می‎یابد.

تصویر 3) آغاز سورۀ بقره در صفحات پنجم و ششم نسخه

تزیینات میان آیه‎ها، ابرک‎سازی‎های زرین، آراسته به ریسه‎ها و ختایی‎های ظریف است. البته تمامی صفحات این نسخه، دارای ابرک‎سازی زرین نیست و در برخی آیات بر متن خالی صفحه نگاشته شده است. نمونه‎ای از این صفحات را در تصویر 4 می‎توان دید.

تصویر 4) نمونه‎ای از صفحه‎آرایی‎های ساده‎تر

افزون بر این صفحات، کتیبه‎سازی‎های جزء پایانی، تزیینات صفحۀ فهرست که البته مزین به ادعیه است و صفحۀ اختتام این نسخه از دیگر صفحات پراهمیت در بررسی دگرگونی‎های هنر زرنگاری و قرآن‎آرایی ایرانی به شمار می‎آید.

تصویر 5) صفحه‎ای از جزء پایانی که با کتیبه‎های گوناگون تزیین شده است.

تصویر 6) ساختار هندسی یکی از صفحات پایانی، دربرگیرندۀ فرازهایی دعاگونه که البته به ساختار صفحات فهرست بسیار شبیه است.

تصویر 7) صفحۀ اختتام (دربرگیرندۀ دعای ختم و پایان) که تا حدی مشابه صفحۀ افتتاح است.