برگردان واژۀ Colophon در متن‎های فارسی و چکیده‎ای دربارۀ آن

در پژوهش‎های انگلیسی‎زبان که به بررسی هنر نسخه‎آرایی (مانند کتاب‎آرایی مانویان، نسخه‎پردازی‎های دورۀ اسلامی، نسخه‎آرایی‎های بیزانسی و ...) می‎پردازد، فراوان با واژۀ Colophon روبه‎رو می‎شویم. این واژه رابرابری برای ترقیمه، خاتمه یا انجامه در زبان فارسی می‎دانند. ترقیمه در نسخه‎پردازی ایرانی دربردارندۀ اطلاعاتی ویژه بوده و در دوره‎های تاریخی کتاب‎آرایی ایرانی، برپایۀ نسخه‎های برجای‎مانده به شکل‎های گوناگونی اجرا شده است. در ادامه پس از آشنایی گزیده با ترقیمه، سیر دگرگونی شکلی آن را بررسی می‎کنیم.

 

م.م. اشرفی (M. M. Ashrafi) در شرح واژۀ Colophon می‎نویسد: «where the name of calligrapher and the individual commissioning the manuscript were usually inserted together with the date and place of production» آمده در: (Ashrafi , 2000: 463). فرهنگ مصور هنرهای تجسمی نیز، Colophon را «شناسنامۀ پایانی کتاب و صفحۀ رقمزنی» برمی‎گرداند (مرزبان و معروف، ۱۳۸۰: ۷۱). بنابراین، این واژه برابر ترقیمه یا انجامه در فارسی است. اکنون ببینیم ترقیمۀ کتاب چه بوده است؟

فرهنگ بزرگ سخن، ترقیمه را چنین معرفی می‎کند: «در اصطلاح نسخه‎شناسی، مجموعۀ کلمات و عبارات کوتاه یا بلند حاوی دعا، نام‎ونشان کاتب، و زمان و مکان نگارش کتاب که در آخر کتاب می‎آید» (انوری، ۱۳۸۲: ۱۷۰۵).

ترقیمه در نسخه‎های قدیمی از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است. از آنجا که ترقیمه‎ها در بیشتر موارد دربردارندۀ تاریخ کتابت و مکان تهیه نسخه است، سخن گفتن دربارۀ نسخه‎ها را آسان می‎گرداند و تردیدهای تاریخ‎گذاری را منتفی می‎سازد. برپایۀ ترقیمه‎ها می‎توان شیو‎ها و چارچوب‎های هنر نسخه‎پردازی (خوشنویسی، زرنگاری، تشعیر، نگارگری و ...) را مطابق با دوره‎های تاریخی یا سبک‎های جغرافیایی تبیین و معرفی نمود. همچنین بربنیان شیوه‎های هنری اجراشده در نسخه‎های ترقیمه‎دار می‎توان تاریخ برخی نسخ دیگر را نیز که بدون رقم‎اند، روشن ساخت.

همانند محتوای نه‎چندان گوناگون ترقیمه‎ها، صورت‎های آن‎ها نیز تفاوت چندانی با یکدیگر ندارد. نسخه‎پردازان در بیشتر نمونه‎ها، با بهره‎مندی از قاب‎بندی‎های سه‎گوشه و گاه چهارگوشه، ترقیمه‎های مستطیلی یا مثلثی را در انتهای متن‎ها نگاشته‎اند. البته به فراخور اهمیت و درجۀ پرکاری نسخه‎ها، تزیینات گوناگون ختایی و اسلیمی را بیرون از قاب‎بندی‎ها و گاه در میان سطرها اجرا کرده‎اند. زراندازی و قلم‎گیری‎های استادانه نیز در برخی نمونه‎ها دیده می‎شود.

تصویرهای زیر نمونه‎هایی از ترقیمه‎ها را در نسخه‎های سده‎های چهارم تا چهاردهم هجری نشان می‎دهد. چنانچه آشکار است قاب‎بندی ترقیمه‎ها در نسخه‎های سده‎های آغازین دورۀ اسلامی، بیشتر چهارگوشه است؛ در نمونه‎های سده‎های میانی، شکل‎های سه‎گوشه فراگیر می‎شود و در انتهای دورۀ صفوی و پس از آن، قاب‎بندی‎ها را بسیار گوناگون می‎پرداختند.

همچنین پرکاری تزیینات ختایی و اسلیمی، شیوۀ اجرا، طلااندازی‎ها و ... در ترقیمه‎ها متناسب با تزیینات سایر بخش‎های یک نسخه (صفحات آغازین، صفحۀ افتتاح، سرلوح‎های میانی نسخه و ...) بوده است.

تصویر ۱. ترقیمۀ قرآن ابن‎بواب، ۳۹۱ ه.ق، مجموعۀ چستربیتی، دوبلین

تصویر ۲. ترقیمۀ قرآنی از دربار غزنویان، ۵۰۵ هجری قمری، افغانستان، کتابخانۀ ملی پاریس، نسخه را اینجا ببینید.

تصویر ۳. ترقیمۀ قرآن، سدۀ ۶ هجری قمری، ایران یا عراق، مجموعۀ خلیلی، لندن (خلیلی، ۱۳۸۰: ۴۱)

تصویر ۴. ترقیمۀ نسخه‎ای از خمسۀ نظامی، ۷۶۳ هجری قمری، کتابخانۀ ملی پاریس، ثبت به شمارۀ pers. 1718، نسخه را اینجا ببینید.

تصویر ۵. ترقیمۀ نسخۀ همای و همایون خواجوی کرمانی، ۷۹۹ هجری قمری، کتابخانۀ بریتانیا، ثبت به شمارۀ MS. 18113، نسخه را اینجا ببینید.

تصویر ۶. ترقیمۀ نسخه‎ای از قرآن، ۸۷۶ هجری قمری، کتابخانۀ ملی ایران، ثبت به شمارۀ 1091162.

تصویر ۷. ترقیمۀ نسخه‎ای از کلیات کاتبی ترشیزی، ۸۸۸ هجری قمری، کتابخانۀ ملی ایران، ثبت به شمارۀ 1220943

تصویر ۸. ترقیمۀ نسخه‎ای از مثنوی مولانا جلال‎الدین، ۸۹۳ هجری قمری، کتابخانۀ ملی ایران، ثبت به شمارۀ 818149

تصویر ۹. ترقیمۀ نسخۀ لیلی و مجنون مکتبی، ۱۰۷۲ هجری قمری، کتابخانۀ ملی ایران، ثبت به شمارۀ 1127082

تصویر ۱۰. ترقیمۀ در صفحۀ اختتام قرآنی از ۱۲۲۹ هجری قمری، کتابخانۀ ملی ایران، شمارۀ ثبت نامشخص

تصویر ۱۱. ترقیمۀ نسخه‎ای از قرآن، ۱۳۵۳ هجری قمری، کتابخانۀ ملی ایران، ثبت به شمارۀ 1676533

کتابنامه:

ـ انوری، حسن (۱۳۸۲)، فرهنگ بزرگ سخن، ج ۳، تهران: انتشارات سخن، چ ۲.

ـ مرزبان، پرویز و حبیب معروف (۱۳۸۰)، فرهنگ مصور هنرهای تجسمی (معماری، پیکره‎سازی، نقاشی)، تهران: سروش، ویرایش چهارم.

- Ashrafi, M. M (2002), "Arts of the Book and Miniatures, part one", in: C. E. Bosworth and M. S. Asimov (2000), History of Civilizations of Central Asia, vol. IV, part two, Unesco Publishing.