گل شاه‎ عباسی (گل اناری) ـ پیشینه و روند تحول

بررسی پیشینۀ نقش گل اناری در هنر ایران از دوران باستان تا عصر سلجوقی

مریم کشمیری

دوفصلنامۀ علمی ـ ترویجی پژوهش هنر (دانشگاه هنر اصفهان)، سال پنجم، شمارۀ دهم، پاییز و زمستان 1394

بسیاری بر این باورند گل شاه‎عباسی از دگرگونی آرایۀ نیلوفری برآمده است. اما آیا این رأی می‎تواند سیر شکل‎گیری این آرایه را به روشنی و بدون گسست نشان دهد؟ به‎ویژه آنکه در چند سدۀ نخست اسلامی، بررسی و تبیین دگردیسی‎های آرایۀ نیلوفری و چگونگی شکل‎گیری اناری اسلامی (شاه‎عباسی) با ابهام روبه‎روست. مقالۀ «بررسی پیشینۀ گل اناری در هنر ایران از دوران باستان تا عصر سلجوقی» می‎کوشد خاستگاه و دگرگونی گل‎های اناری اسلامی (شاه‎عباسی) را با بررسی آرایۀ نخلی (و نه نیلوفری) پی گیرد. به نظر می‎آید آرایۀ نخلی می‎تواند پیشینۀ روشن‎تری به دست دهد ...

چکیده

خاستگاه و سیر دگرگونی آرایۀ پرکاربردی مانند اناری اسلامی (شاه‎عباسی) همواره مورد توجه پژوهشگران داخلی و خارجی بوده است. از تأثیرگذارترین آرا دربارۀ خاستگاه اناری می‎توان به نظر آرتور پوپ اشاره کرد که این نقش را امتداد نیلوفر نیم‎رخ باستانی می‎داند. اما این نظر چگونگی تحولات نیلوفری را در سده‎های نخست اسلامی (پیشاسلجوقی) توضیح نمی‎دهد و با گسستی پرابهام، روند دگرگونی‎ها را پس از سلجوقیان پی می‎گیرد. ایدۀ دیگر، مشابه پوپ، اناری را امتداد آرایه‎ای می‎داند که در زبان‎ها و گویش‎های گوناگون، نام‎هایی مانند نیلوفری، بادبزنی یا کنگری دارد. ایدۀ اخیر نه تنها خلأ سده‎های اولیۀ اسلامی را پُر نمی‎کند بلکه با کنار هم نشاندن نام‎های گوناگون، بر ابهام مطلب می‎افزاید. اما چگونه می‎توان خاستگاه اناری و مسیر تغییرات تاریخی آن را بدون گسست توضیح داد؟ آیا ریشۀ اناری اسلامی، نقشی به جز نیلوفری باستانی است؟ آرایۀ پیشنهادی چگونه گسست تاریخی را برطرف می‎کند؟ برای رسیدن به پاسخ، تلفیقی از روش‎های تاریخی، تحلیلی و توصیفی در نظر بوده است. بررسی آرایۀ جانشین، به‎گونه‎ای موردی و متمرکز بر تحلیل ساختار برگ نخلی صورت گرفته است و در مراحل گوناگون تحقیق، مقایسۀ ساختار برگ نخلی و نیلوفری، بحث را پیش می‎برد. مقالۀ پیش رو، تحقیقی کیفی با هدفی بنیادین است و می‎کوشد خاستگاه و سیر دگرگونی آرایه‎ای پُرکاربرد را در هنر ایران، بی هیچ ابهامی بیان نماید. بر اساس تحلیل‎های ساختاری، آرایه‎های نخلی و نیلوفری به یقین متفاوت از یکدیگرند؛ ساختار اناری اسلامی، تنها به نمونۀ نخلی نزدیک است. شواهد باستان‎شناسی نشان می‎دهد نخلی‎ها به‎ویژه در دورۀ ساسانی با نقش انار تلفیق شدند. از این هم‎نشینی، آرایه‎ای حاصل شد که بر اساس مستندات ارائه‎شده، در سده‎های نخست اسلامی نیز حضوری پررنگ داشته است. بنابراین، نه تنها ظهور آرایۀ شاه‎عباسی صفوی از راه بررسی دگردیسی‎های نخلی اناری، بی‎گسست امکان‎پذیر می‎شود؛ بلکه تحلیل‎های ساختاری نیز آن را تأیید می‎کند.

واژگان کلیدی

هنر ایران؛ نقش‎مایه‎های هنر ایران؛ نقش‎مایۀ اناری ـ اسلامی (گل شاه‎عباسی)؛ برگ نخلی؛ نیلوفر آبی (لوتوس).

نمودارهای زیر سیر دگرگونی آرایۀ اناری (شاه‎عباسی) و پیوستگی آن با دیگر آرایه‎ها را به کمک نقوش آثار برجای‎مانده نشان می‎دهد. شرح کامل نمودارها در متن مقاله آمده است: