صفحات افتتاح سه نسخۀ شاهنامۀ فردوسی در کتابخانۀ ملی فرانسه (کتابخانۀ پاریس)

 چند سالی است کتابخانه‎های بزرگ جهان و ایران، اسکن تمام یا بخش‎هایی از نسخه‎های خطی گنجینه‎های خود را به صورت آنلاین در اختیار پژوهشگران و علاقمندان گذارده‎اند. کتابخانۀ ملی فرانسه (پاریس) یکی از این کتابخانه‎هاست که گنجینه‎ای شایستۀ شناخت از نسخه‎های خطی فارسی دارد. در ادامه، صفحات افتتاح سه نسخۀ ممتاز شاهنامۀ فردوسی را از گنجینۀ این کتابخانه می‎بینیم و ویژگی‎های برجستۀ هر یک را بررسی می‎کنیم ...

 ـ شاهنامۀ فردوسی؛ پیشاصفوی (اواخر سدۀ 9 ه.ق)؛ شیراز

در این صفحه، کتیبه‎ای با کنارۀ یک‎سویه (در بالا)، مانند نمونه‎های تیموری با چیرگی رنگ آبی (لاجوردی چشم‎گیر)، صفحۀ افتتاح را آراسته است. کتیبه، دربردارندۀ ترنج مرکزی و چهار لچک‎ترنج است. بر فراز کنارۀ یک‎سویه، شرفه‎های آبی‎رنگ دیده می‎شود که به جهت دیداری، چیرگی خط‎های افقی کتیبه و کناره را ملایم کرده و کشیدگی را در سویۀ بالا ادامه می‎دهد. به سنت شاهنامه‎نویسی سده‎های پیشین، بخش نوشتاری در چهار ستون جای گرفته و کتیبه‎های میان‎سطری کوچکی با تزیینات سادۀ ختایی در میان ابیات دیده می‎شود. این کتیبه‎ها، نام‎هایی برگرفته از محتوای ابیات را در خود دارد.

دیگر برگ‎های ممتاز این نسخه را در اینجا ببینید.

ـ شاهنامۀ فردوسی؛ صفویه (سدۀ 10 ه.ق)؛ شیراز

صفحۀ افتتاح این نسخه، ویژگی‎های برجستۀ زرنگاری (تذهیب) صفویه را بازمی‎تاباند: کتیبۀ تاج‎دار، اسلیمی‎های ابری و قلم‎گیری‎های مویینۀ صفوی که در نهایت زیبایی اجرا شده است. بخش نوشتاری مانند نمونۀ پیشین در چهار ستون ترتیب یافته است. کتیبۀ میان‎سطری، تزیینات ترنجی دارد و در برابری با نسخۀ پیشین، بسیار ریزتر و پرآذین‎تر دیده می‎شود. تشعیر زرین، بخش‎های خالی این صفحه را پوشانده است. تشعیر بالای تاج، فضای آسمان را در یاد می‎نشاند و از میانۀ صفحه با تکرار نقوش جانوری و صحنه‎های گرفت‎وگیر، زمین بازنمایی شده است. جدول سه‎سویه مانند بیشتر نمونه‎های ممتاز صفویه تا لبۀ کاغذ ادامه یافته است (مقایسه کنید با جدول در نسخۀ پیشین).

دیگر برگ‎های ممتاز این نسخه را در اینجا ببینید.

ـ شاهنامۀ فردوسی؛ صفویه (سدۀ 11 ه.ق)

بر صفحۀ افتتاح این نسخه نیز مانند نسخۀ پیش‎گفته (دومین نسخه)، کتیبه‎ای تاج‎دار می‎بینیم. همانند بیشتر نسخه‎های صفوی، کتیبه، پهنای درخوری دارد که تاج در تناسب با آن طرح‎اندازی شده است. چیرگی رنگی با طلایی و آبی است اما از شدت رنگ آبی (لاجورد)، در برابری با نمونه‎های پیشاصفوی (تیموری و ترکمان) کاسته شده است. می‎بینیم تاج، کشیدگی بیشتری یافته و به لبۀ کاغذ بسیار نزدیک شده است (در برابری با نمونۀ دوم که به میانۀ نخست دورۀ صفوی بازمی‎گردد).  تاج‎های بسیار بلند و کشیده در سده‎های پس از این (به‎ویژه نسخه‎های قاجاری)، یکی از ویژگی‎های پرتکرار می‎گردد. تشعیر این صفحه، تنها تزیینات ختایی است.

دیگر برگ‎های ممتاز این نسخه را در اینجا ببینید.