چرا قرآن ابن ‎بواب در تاریخ قرآن‎نگاری اسلامی اهمیت دارد؟

قرآنی که امروزه با نام قرآن ابن‎بواب در مجموعۀ چستربیتی نگهداری می‎شود یکی از ارزشمند‎ترین نسخه‎های کتاب مقدس مسلمانان به شمار می‎آید. اهمیت این نسخه در چیست؟ چرا در بررسی تاریخ زرنگاری قرآن به آن می‎پردازند؟  

 علی‎بن هلال، خوشنویس برجستۀ جهان اسلام به دلیل منصب پدرش (پرده‎دار دربار آل‎ بویه) به ابن‎بواب شهرت یافت. او از برجستگان و اندیشمندان زمان خود بود، اما بیشتر به سبب زیبایی خط و نوشته‎هایش بنام است. ابن‎بواب را از خوشنویسان پُرکار تاریخ خوشنویسی و کتابت می‎دانند تا آنجا که نگارش 64 نسخۀ قرآنی را به او نسبت می‎دهند که البته بیشتر آن‎ها امروز در دست نیست (فضائلی، 1362: 300). ابن‎بواب (به‎روایتی) در 413 ه.ق. در زمان خلافت القادربالله چشم از جهان فروبست.
از مهم‎ترین و نادرترین قرآن‎ها به خط ابن‎بواب، نسخه‎ای به تاریخ 391 ه.ق. (برپایۀ ترقیمۀ نسخه، تصویر 4) است که امروزه در مجموعۀ چستربیتی (به شمارۀ 1431) نگهداری می‎شود. یاقوت حموی در معجم‎الادبا به نقل از کتاب المفاوضه می‎نویسد ابن‎بواب روایت کرده است هنگامی که در شیراز، سرپرست کتابخانۀ بهاءالدوله پسر عضدالدوله بود، کتابت و زرنگاری (تذهیب) بخش‎هایی از یک قرآن قدیمی را بازسازی کرد (همایونفرخ، 1345: 9ـ10). این روایت، گواهی بر توانایی ابن‎بواب در زرنگاری صفحات است. بنابراین امکان دارد نه تنها خوشنویسی بلکه آرایه‎های قرآن چستربیتی نیز به دست ابن‎بواب اجرا شده باشد.
افزون‎بر اینکه قرآن چستربیتی از اندک نمونه‎هایی است که نگارش و آرایه‎بندی هنرمند برجسته‎ای چون ابن‎بواب را نشان می‎دهد، به دلایلی دیگر نیز این نسخه در بررسی تاریخ قرآن‎آرایی اسلامی اهمیت دارد. در زیر بر مهم‎ترین آن‎ها اشاره می‎کنیم:
1. قلم نسخ:این قرآن با قلم نسخ آغازین کتابت شده است. اتینگهاوزن، قلم نسخ را یکی از سه ویژگی بنیادین نسخه‎های سلجوقی می‎داند (همو، 1387: 2240)؛
2. قطع عمودی: قرآن ابن‎بواب، یکی از قدیمی‎ترین قرآن‎ها به قطع عمودی است (نگاه کنید به تصویرهای 1ـ4)؛
3. کاغذ: برخلاف دیگر نسخه‎های هم‎دوره، ابن‎بواب این قرآن را بر کاغذ (و نه پوست) نگاشته است؛
4. شکل‎گیری صفحات فاتحه (افتتاح): از آنجا که در دو صفحۀ آغازین تمامی قرآن‎ها، سورۀ فاتحه‎الکتاب نگاشته می‎شود، به دو صفحۀ نخستین یا افتتاح، صفحات فاتحه نیز می‎گویند. سنتی که همواره در تاریخ قرآن‎آرایی اسلامی می‎بینیم، نگارش صفحات فاتحه در متن تزییناتی ممتازتر و برجسته‎تر از دیگر صفحات هر نسخه است. قرآن ابن‎بواب از قدیمی‎ترین نمونه‎هایی است که این تمایز صفحه‎آرایی را نشان می‎دهد. در این قرآن، اسامی سوره‎های فاتحه و بقره (در صفحۀ نخست) میان قابی پرآذین نگاشته شده است و نام سایر سوره‎ها در صفحات پسین، زرنگاشت با تزیینات گیاهی، اما بی‎قاب دیده می‎شود (آرایه‎بندی نام سوره‎ها را در تصویرهای 1 و 2 مقایسه کنید)؛
5. صفحات تزیین: در ابتدای برخی نسخه‎های سده‎های نخست هجری، صفحاتی بی‎نگاشته با شکل‎بندی‎های هندسی، تنها برای آذین اجرا شده است. قرآن ابن‎بواب، چندین صفحۀ دوتایی تزیین دارد (تصویر 3 نمونه‎ای از این صفحات است) که هر یک با دیگری در شکل و رنگ متفاوت است. صفحات تزیین، در نسخه‎های سده‎های بعد به صفحات تقدیم، عنوان، دعای آغازین، صفحات فهرست و ... دگرگون می‎شود.

در نگارش این متن بر این آثار نگاهی داشتیم:
ـ اتینگهاوزن، ریچارد (1387)، «تذهیب نسخ خطی»، برگردان زهرا باستی، در: آرتور پوپ و فیلیس اکرمن (1387)، سیری در هنر ایران، ج 5، ویراستۀ سیروس پرهام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چ 1.
ـ فضائلی، حبیب‎الله (1362)، اطلس خط، تحقیق در خطوط اسلامی، اصفهان: نشر مشعل و تهران: نشر ارغوان، چ 2.
ـ همایونفرخ، رکن‎الدین (1345)، «تاریخچۀ کتاب و کتابخانه در ایران»، نشریۀ هنر و مردم، ش 51، 7ـ10.

تصویر 1) صفحات فاتحه قرآن ابن‎بواب

تصویر 2) نمونه‎ای از عنوان‎آرایی‎های دیگر سوره‎ها در قرآن ابن‎بواب

تصویر 3) یکی از صفحات تزیین

تصویر 4) صفحۀ پایانی، دعای اختتام و ترقیمۀ قرآن ابن‎بواب