به بهانۀ درگذشت استاد اکبر تجویدی؛ آشنایی با خاندان تجویدی

۲۰ خرداد ۱۳۹۶ خورشیدی، استاد اکبر تجویدی، پژوهشگر و هنرمند بنام کشور در پاریس درگذشت. به بهانۀ سفر او، خاندان هنرپرور تجویدی را بازمی‎شناسیم.

---

  نیای تجویدی‎ها، برپایۀ آنچه از زبان اکبر تجویدی بازگفته‎اند، مختارالقراء، یکی از خوانندگان و قاریان دورۀ صفویه بود و چون وی به امر پادشاه صفوی، رساله‎ای دربارۀ قوانین تجوید نوشت، فرزندان او با نام مختار تجویدی شناخته شدند (نقل در: فرشتیان، ۱۳۹۶).

پدربزرگ آن‎ها، میرزا محمدعلی سلطان‎الکتّاب اصفهانی، یکی از استادان ممتاز خوشنویسی بود. سلطان‎الکتّاب در نگارش نَسخ، ثلث و رقاع شهرت داشت (همایی، ۱۳۷۵: ۷۸ و ۲۳۶). او را یکی از شاگردان برجستۀ اشرف‎الکتّاب اصفهانی می‎دانند (همان: ۱۲۰ و ۲۲۴). آقا میرزا مهدی، محمدکاظم و آقا میرهادی، سه تن از پسران سلطان‎الکتّاب به هنر روی آوردند. نیای مادری ایشان، میرزا بابا نقاشباشی بود (بی‎نام، ۱۳۴۶: ۴۲؛ افتخاری، ۱۳۷۲: ۱۶).

محمدکاظم، یکی از برادران بزرگتر هادی تجویدی، از دانشمندان و نقاشان بزرگ زمان خود بود (بی‎نام، ۱۳۴۶: ۴۲).

آقا میرزا مهدی در خوشنویسی و نقاشی دستی داشت و نیکو شعر می‎سرود و تائب، تخلص می‎کرد. ازاین‎رو در نقاشی نیز مهدی تائب رقم می‎زد (همانجا). وی همچنین طراح تمبرهای پستی بود (پاکباز، ۱۳۸۷: ۱۵۸).

هادی تجویدی؛ نگارگر و نقاش (۱۲۷۲ـ۱۳۱۸  ه.ش)

آقا میرهادی تجویدی در ۱۲۷۲ ش. در اصفهان به دنیا آمد (بی‎نام، ۱۳۴۶: ۴۲). نقاشی را از دایی خود، حاج میرزا آقا امامی اصفهانی (همایی، ۱۳۷۵: ۳۲۲؛ میرابوالقاسمی، ۱۳۹۳ الف) و برادران بزرگتر آموخت. سپس نزد آقا محمد ابراهیم شاگردی کرد(همایی، ۱۳۷۵: ۳۳۴-۳۳۵). مدتی نیز از نازک‎خیالی میرزا احمد نقاشباشی بهره برد (میرابوالقاسمی، ۱۳۹۳ الف). در ۱۲۹۵ ه.ش. برای راه‎اندازی کارگاهی در مجمع‎الصنایع به تهران آمد (میرابوالقاسمی، ۱۳۹۳ الف؛ پاکباز، ۱۳۸۷: ۱۵۸؛ افشار مهاجر، ۱۳۹۱: ۱۸۰). با معرفی حکیم‎الملک (وزیر معارف وقت)، کلاس‎هایی در مدرسۀ صنایع مستظرفه برای آموزش نگارگری سنتی در اختیارش نهادند (میرابوالقاسمی، ۱۳۹۳ الف) و هم‎زمان، نزد کمال‎الملک به یادگیری مهارت‎های نقاشی اروپایی پرداخت (بی‎نام، ۱۳۴۶: ۴۲؛ پاکباز، ۱۳۸۷: ۱۵۸). در ۱۳۰۸ ه.ش. در مدرسۀ صنایع قدیمه که حسین طاهرزاده بهزاد راه‎اندازی کرده بود، به تدریس نگارگری سنتی پرداخت (میرابوالقاسمی، ۱۳۹۳ الف). جنبش نگارگری جدید، وامدار تلاش‎های وی در تربیت شاگردان بسیار است (پاکباز، ۱۳۸۶: ۱۹۱)؛ شاگردانی چون علی کریمی، محمدعلی زاویه، ابوطالب مقیمی، علی مطیع، سلیم عقیلی و ... (بی‎نام، ۱۳۴۶: ۴۲؛ میرابوالقاسمی، ۱۳۹۳ الف؛ پاکباز، ۱۳۸۶: ۱۹۱). از مهم‎ترین نگاره‎های هادی تجویدی می‎توان به گنبد بنفش (۱۳۰۷ ه.ش) و فردوسی در دربار سلطان محمود (۱۳۱۵ ه.ش) اشاره کرد (پاکباز، ۱۳۸۷: ۱۵۸). نگارۀ یوسف و یعقوب، آخرین اثر اوست که با فرا رسیدن مرگ، ناتمام ماند (بی‎نام، ۱۳۴۶: ۴۲). نگارۀ گنبد بنفش یا هفت گنبد بهرام با حاشیۀ تشعیر، بازنمایی بر تخت نشستن بهرام در روز چهارشنبه در گنبد بنفش است. این نگاره به سبک آثار مکتب هرات و بسیار همانند شیوۀ استاد میرک ساخته شده است (افتخاری، ۱۳۷۲: ۱۸).
هادی تجویدی به موسیقی نیز علاقمند بود و ردیف‎های آوازی را از نایب اسدالله (نوازندۀ نی) آموخته بود (میرابوالقاسمی، ۱۳۹۳ الف). او تار را نیکو می‎نواخت و در تهران شاگرد غلامحسین درویش‎خان بود (بی‎نام، ۱۳۴۶: ۴۲). هادی تجویدی در ۲۱ اسفندماه ۱۳۱۸ ه.ش. (سن ۴۶ سالگی) پس از بیماری‎ای طولانی، در تهران درگذشت (بی‎نام، ۱۳۴۶: ۴۲؛ افتخاری، ۱۳۷۲: ۱۶؛ میرابوالقاسمی، ۱۳۹۳ الف) و در ابن بابویه به خاک سپرده شد (تقوی، ۱۳۹۰). هادی تجویدی سه پسر (به نام‎های علی، محمد و اکبر) و دو دختر داشت.

فردوسی در دربار سلطان محمود (۱۳۱۵ ه.ش) نمونه‎ای از نگاره‎های استاد هادی خان تجویدی است.

نمونه‎هایی از نقاشی‎های استاد هادی خان تجویدی در مکتب کمال‎الملک

علی تجویدی؛ نوازنده و آهنگساز (۱۲۹۸ـ۱۳۸۴ ه.ش)

علی تجویدی، بزرگترین پسر هادی تجویدی، به سال ۱۲۹۸ ه.ش. در تهران به دنیا آمد. الفبای موسیقی را از پدرش آموخت. نخستین استاد رسمی او غلامحسین ظهیرالدینی در فلوت بود (خوشنام، ۱۳۹۳). خود می‎گوید فلوت را در گروه پیشاهنگی دبیرستان آموخت و از این راه با نت آشنا شد (نجوا، ۲۰۰۶). بهمن بوستان می‎نویسد او نخست با نی‎لبک آغاز کرد اما به زودی، نارسایی نی‎لبک، او را به نوازندگی فلوت کشاند (نقل در: علی‎نژاد، ۲۰۰۶). تجویدی در ۱۶ سالگی، نواختن ویلن را زیر نظر حسین یاحقی آغاز کرد. پس از دو سال، به کلاس‎های استاد ابوالحسن صبا راه یافت و هشت سال برای آموختن ویلن و سه‎تار نزد وی شاگردی کرد (خوشنام، ۱۳۹۳). او در شیوۀ نوازندگی به استادش، صبا بسیار همانند بود (وجدانی، ۱۳۸۶: ۲۱۲). در جایی گفته است استاد صبا از شاگردان نقاشی پدرش بود و به منزل آنان آمدوشد داشت (نقل در: نجوا، ۲۰۰۶). علی تجویدی در کنار ویلن و سه‎تار، تنبک را نیز از صبا آموخت. به توصیۀ استاد (صبا) مدتی نزد ویلن‎نوازان کلاسیک آموزش دید. سپس با راهنمایی رکن‎الدین مختاری، برای آشنایی بیشتر با آهنگسازی، ارکستراسیون و هارمونی در کنسرواتوارهای موسیقی شاگردی کرد. او همچنین از آموزش‎های ملیک آبراهیمیان و بابگن تامبرازیان و ... بهره گرفت (همان). در کنار استاد صبا به آموزش ویلن در هنرستان عالی موسیقی ملی پرداخت و پس از درگذشت وی در ۱۳۳۶ ه.ش. مسئولیت تدریس ویلن به وی واگذار شد (علی‎نژاد، ۲۰۰۶).
تجویدی افزون‎بر جایگاه نوازندگی‎اش، یکی از آهنگسازان برجستۀ معاصر به‎ویژه در مجموعۀ گلها بود (وجدانی، ۱۳۸۶: ۲۱۲). علی‎نژاد به نقل از تجویدی می‎نویسد به تقریب برای ۱۵۰ ترانه، آهنگ ساخته است (علی‎نژاد، ۲۰۰۶). از مهم‎ترین ساخته‎های تجویدی می‎توان به این آثار اشاره کرد: آتش کاروان (در دستگاه شور، با صدای دلکش، شعری از معینی کرمانشاهی؛ اینجا بشنوید)؛ می‎گذرم (چهارگاه، دلکش، معینی کرمانشاهی؛ اینجا بشنوید)؛ بر تربت حافظ (سه‎گاه، دلکش، علی تجویدی)؛ مرا عاشقی شیدا (سه‎گاه، بنان، منیره طه؛ اینجا بشنوید)؛ نیایش (سه‎گاه، بنان و حمیرا، بیژن ترقی)؛ داد از دل (سه‎گاه، حسین قوامی، معینی کرمانشاهی؛ اینجا بشنوید)؛ سنگ خارا (بوسلیک، مرضیه، معینی کرمانشاهی)، دیدی که رسوا شد دلم (دشتی، مرضیه، رهی معیری)؛ رفتم (دشتی، هایده، اسماعیل نواب صفا)، چرخ گردون (دشتی، علی اصغر شاه‎زیدی، بیژن ترقی؛ اینجا بشنوید) و ... پژوهش‎های او در موسیقی ایرانی در مجموعۀ سه جلدی موسیقی ایرانی و کتاب چهارگاه، همایون و آواز بیات اصفهان منتشر شد. در سال ۱۳۷۸ه.ش. به پاس عمری تلاش از او تجلیل گردید. اثری با نام یادگار استاد (تکنوازی ویلن و سه‎تار) در بزرگداشت تجویدی به سال ۱۳۷۹ ه.ش. ضبط و انتشار یافت که بسیار او را خرسند کرد (علی‎نژاد، ۲۰۰۶). چندی بعد، چهرۀ ماندگار شد.  همچنین در سال ۱۹۹۷ م، یونسکو از او تقدیر کرد (وجدانی، ۱۳۸۶: ۲۱۲) و در ۱۹۹۸ م. مرکز تحقیقات بیوگرافی آمریکا با همکاری دانشگاه کمبریج انگلستان، او را مرد سال ۱۹۹۸ نامید (بی‎نام، ۱۳۸۷: ۱۷۸). تجویدی در نشستی گفته بود من «از سوی دانشگاه کمبریج لندن نیز نامه‎هایی دریافت داشته‎ام که در آخرین آنها نوشته است: ما مفتخریم که به خاطر سوابق طولانی و با ارزش شما، امروز می‎توانیم یکی از ۴۹۸ صندلی منتخبین هنرمندان جهان را به شما پیشنهاد کنیم. من همۀ این دعوت‎نامه‎ها و اسناد را عیناً به وزارت ارشاد تحویل دادم تا آنها در این مورد تصمیم بگیرند چون از نظر من این یک مسئلۀ شخصی و فردی نیست و در اصل این موضوع جنبۀ ملی و فرهنگی دارد و به کل جامعۀ هنری باز می‎گردد» (همان: ۱۷۹). علی تجویدی در ۲۴ اسفندماه ۱۳۸۴ ه.ش. در سن ۸۶ سالگی از بیماری سرطان درگذشت و در قطعۀ هنرمندان بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.

محمد تجویدی؛ نگارگر (۱۳۰۳ـ۱۳۷۳ ه.ش)

محمد تجویدی، دومین پسر هادی تجویدی و از نگارگران بنام دورۀ ماست. او مبانی نقاشی سنتی ایران را نزد پدرش، هادی تجویدی فرا گرفت. چند سالی پس از درگذشت پدر، در ۱۳۲۱ ه.ش. به مدرسۀ صنایع قدیمه رفت و با راهنمایی استادانی مانند محمدعلی زاویه، ابوطالب مقیمی، علی کریمی و حسین طاهرزاده بهزاد بر دانسته‎ها و مهارت خویش افزود (میرابوالقاسمی، ۱۳۹۳ ب). پس از پایان تحصیلات و گذراندن دوره‎های پراکندۀ تدریس، در ۱۳۳۲ ه.ش. با حکم شورای عالی فرهنگ، استاد هنرستان هنرهای زیبا شد. تجویدی تدریس در هنرستان را پس از درگذشت بهزاد رها کرد (کاشفی، نقل در: همان) و برای درک شیوه‎های هنری استادان کشورهای اسلامی و سپس نام‎آوران نقاشی اروپا، به کشورهای بسیاری سفر کرد. نتیجۀ این سفرها، برگزاری نمایشگاه‎های گوناگون در کشورهای اروپایی و آمریکا است. یکی از نمایشگاه‎های او در فرانسه با سهراب سپهری بود (کاشفی، نقل در: همان). در آثار فراوان او که بیشتر برگه‎های کتاب‎ها و دیوان‎های شعر را آراسته است، درکنار شیوه‎های نگارگری سنتی ایران، تأثیرات نقاشی‎های بیزانس و گوتیک (در رنگ و شکل) دیده می‎شود (کاشفی، ۱۳۶۵: ۱۲۴) چندان که برخی کارشناسان، آثار او را دور از نقاشی سنتی ایران می‎دانند و باور دارند آثار محمد تجویدی، بیشتر با موضوعات هنر ایران پیوند خورده است (نقل در: اعتمادی، ۱۳۷۷: ۳۹). اما تجویدی خود نظری دیگر داشت. او در جایی گفته است: «هنرمند واقعی تا آخر عمر باید طلبه باشد و کوشش کند که راه اصلی خود را که همان هنر بومی اوست، پیگیری و تکمیل کند و راهی برای آیندگان پس از خود بگشاید که روشنگر هنر آیندۀ کشورش باشد. از صناعات هنری، مثل پرسپکتیو یا آناتومی و یا رنگ‎های سرد و گرم و غیره فقط در اصول و ذوق هنرهای ملی و پیشبرد این ودیعه و میراث الهی استفاده نماید، نه اینکه به پیروی از صناعات هنر نقاشی، خود را غرق در آنها سازد و به نام مکاتب و ایسم‎های گونه‎گون هنر، پای‎بند آنها گردد و تراوشات فکری و هنری خود که متأثر از جامعه است، دور بماند و در آنها حل گردد» (نقل در: کاشفی، ۱۳۶۵: ۱۲۵).
محمد تجویدی از هنرمندان پرکار به شمار می‎آید. هنر او در بیش از ۲۵۰ اثر کلاسیک فارسی (دیوان شعرایی مانند حافظ، خیام، سعدی، باباطاهر، شاهنامۀ فردوسی و ...) دیده می‎شود. همچنین نگارگری برخی آثار معاصرین مانند حماسۀ هیزم‎شکن (بسیج خلخالی) اثر اوست (افتخاری، نقل در: میرابوالقاسمی، ۱۳۹۳ ب). خود می‎گوید: «آثار من به قدری زیاد است که بعضی وقت‎ها با دیدن آنها خود شگفت‎زده می‎شوم و حتی آنها را فراموش کرده‎ام و فقط با امضای خود آنها را می‎شناسم» (کاشفی، ۱۳۶۵: ۱۲۵). تجویدی افزون‎بر تصویرگری کتاب‎ها، متأثر از شمایل‎سازان بیزانس و گوتیک مانند آندره روبلف، تعداد بسیاری شمایل مذهبی نیز از خود به یادگار گذاشته است. از این دست است شمایل حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) (همانجا). این آثار به شیوه‎ای ناتورالیستی و با به‎کارگیری نور و حجم‎پردازی‎های غربی چنان پرداخته شده است که در نگارگری ایران فراگیر نیست (اعتمادی، ۱۳۷۷: ۳۹).
استاد محمد تجویدی به سال ۱۳۷۳ ه.ش. در سن ۷۰ سالگی در تهران درگذشت.

امام حسین (ع)، محمد تجویدی

برخی نگاره‎های محمد تجویدی

اکبر تجویدی؛ پژوهشگر، مترجم، نقاش (۱۳۰۵ـ۱۳۹۶ ه.ش)

 اکبر تجویدی، سومین پسر هادی تجویدی بود. گرچه او نیز مانند برادر بزرگتر، نگارگری را از پدر آموخته بود و نزد استادانی شاگردی کرده بود، بیشتر با پژوهش‎هایش شناخته شده است. اکبر تجویدی از پیشگامان پژوهش‎های تاریخ هنر ایران به‎ویژه در حوزۀ نگارگری به شمار می‎آید. او در دهه‎های ۴۰ و ۵۰ خورشیدی از نویسندگان پرکار نشریات هنری مانند هنر و مردم بود (نگاه کنید به آرشیو نشریه در اینجا). این پژوهش‎ها، بیشتر دربارۀ تاریخ هنر، هنرهای سنتی، معماری و باستان‎شناسی است. اکبر تجویدی، دبیری دومین بی‎ینال تهران (۱۳۳۹ ه.ش) را نیز بر عهده داشت (بی‎نام، ۱۳۹۶). در ۱۳۵۲ ه.ش. کتاب نقاشی ایرانی از کهن‎ترین روزگار تا دوران صفوی را منتشر کرد که از پژوهش‎های پیشگام نقاشی سنتی ایران است (حسینی؛ نقل در: زیبایی، ۱۳۹۶). انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، این کتاب را در سال ۱۳۸۹ ه.ش، با نام نگاهی به هنر نقاشی ایران از آغاز تا سدۀ دهم هجری، دوباره منتشر کرد. آشنایی او با زبان فرانسه این امکان را فراهم ساخت تا دو کتاب هنر مدرن ایران (۱۳۴۶) و برگزیدۀ اشعار حافظ (۱۳۶۸) را نیز منتشر کند (بی‎نام، ۱۳۹۶). بسیاری از آثار تجویدی، آغازگر راهی در پژوهش‎های هنر ایران بوده است. برای نمونه، محمدعلی رجبی معتقد است یادداشت یک صفحه‎ای تجویدی در چهره‎نگاری، آغازی برای بحث چهره‎نگاری حکمت اسلامی است (رجبی؛ نقل در: زیبایی، ۱۳۹۶). مهدی حسینی او را یکی از بنیانگذاران دانشکده هنرهای تزیینی می‎خواند (حسینی؛ نقل در: همان). تجویدی، در سال‎های ۱۳۷۰-۱۳۷۵ ه.ش. در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه هنر تهران تدریس می‎کرد (بی‎نام، ۱۳۹۶). پس از این دوران به پاریس مهاجرت کرد و در آنجا به پیشنهاد سید محمد طباطبایی، رایزن فرهنگی ایران در پاریس، مدتی درس‎گفتارهایی را در خانۀ فرهنگ آن شهر، دربارۀ زیبایی‎شناسی و فلسفه هنر برگزار نمود (فرشتیان، ۱۳۹۶). او نخستین پژوهشگر ایرانی است که نشان عالی پژوهش ملی را دریافت کرده است (رجبی، ۱۳۹۶). استاد اکبر تجویدی در ۲۰ خرداد ۱۳۹۶ در پاریس درگذشت و در تهران (بهشت زهرا)  به خاک سپرده شد.

---

برای نگارش این متن، این آثار بازخوانی شد:
ـ اعتمادی، احسان (۱۳۷۷)، «چند کلمه درباره نقاشی سنتی ایران معاصر»، مطالعات هنرهای تجسمی، ش ۴، ۲۸-۴۲.
ـ افتخاری، سید محمود (۱۳۷۲)، «استاد هادی تجویدی، نخستین معلم مینیاتور»، نشریۀ هنر، ش ۲۳، ۹-۱۸.
ـ افشار مهاجر، کامران (۱۳۹۱)، هنرمند ایرانی و مدرنیسم، تهران، دانشگاه هنر، چ ۲.
ـ بی‎نام (۱۳۴۶)، «مرحوم هادی تجویدی»، نشریۀ هنر و مردم، ش ۵۵، دورۀ جدید، ص ۴۲.
ـ بی‎نام (۱۳۷۸)، «علی تجویدی مرد سال 1998»، نشریۀ مقام موسیقایی، ش ۶، ۱۷۸-۱۷۹.
ـ بی‎نام (۱۳۹۶)، «علی اکبر تجویدی درگذشت»، خبرگزاری تسنیم، ۲۱ خرداد ۱۳۹۶، کد خبر: 1433192.
ـ پاکباز، رویین (۱۳۸۶)، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران، انتشارات زرین و سیمین، چ ۶.
ـ پاکباز، رویین (۱۳۸۷)، دایره‎المعارف هنر، تهران، فرهنگ معاصر، چ ۷.
ـ تقوی، الهام (۱۳۹۰)، «هادی تجویدی، بنیانگذار مکتب تهران»، هفته‎نامۀ تعطیلات نو، ش ۴۹.
ـ حلیمی، محمدحسین (۱۳۹۶)، «یادداشت: عالم به جنبه‎های متنوع هنر مدرن»، روزنامۀ ایران، 27/3/96، کد خبر: 187605.
ـ خوشنام، محمود (۱۳۹۳)، «یک حرف و دو حرف: گفتگو با علی تجویدی»، رادیو بی‎بی‎سی، برنامۀ ۹ دیماه ۱۳۹۳.
ـ رجبی، محمدعلی (۱۳۹۶)، «دربارۀ زنده‎یاد دکتر علی اکبر مختار تجویدی، نگارگر و محقق»، سایت هنر مقاومت، 24/3/1396.
ـ زیبایی، فروزان (۱۳۹۶)، «نگارگر حکیم: پیکر علی اکبر تجویدی از آخرین شاگردان کمال‎الملک صبح پنجشنبه تا خانه ابدی بدرقه شد»، روزنامۀ ایران، 27/3/96، کد خبر: 187605.
ـ علی‎نژاد، سیروس (2006)، «...رفتم ای نامهربان...»، بی‎بی‎سی فارسی، چهارشنبه 15 مارس 2006.
ـ فرشتیان، حسن (۱۳۹۶)، «واپسین سفر تجویدی، رِندِ قلندرِ پاریس»، در: سایت خبری تحلیلی زیتون، ۲۱ خرداد ۱۳۹۶.
ـ کاشفی، جلال‎الدین (۱۳۶۵)، «سنت و بدعت، کهنه و نو در قابی از چشم‎اندازهای تازه»، نشریۀ هنر، ش ۱۱، ۸۸-۱۳۷.
ـ میرابوالقاسمی، رقیه (۱۳۹۳ الف)، «هادی تجویدی، نگارگر نامی معاصر و احیاگر نگارگری سنتی ایران»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج ۶، تهران، بنیاد دایره‎المعارف اسلامی.
ـ میرابوالقاسمی، رقیه (۱۳۹۳ ب)، «محمد تجویدی، نقاش و نگارگر معاصر»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج ۶، تهران، بنیاد دایره‎المعارف اسلامی.
ـ نجوا، ابوالحسن (2006)، «علی تجویدی، چهره ماندگار موسیقی ایرانی درگذشت»، بی‎بی‎سی فارسی، چهارشنبه 15 مارس 2006.
ـ وجدانی، بهروز (۱۳۸۶)، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، ج 1، تهران، نشر گندمان، چ ۱.
ـ همایی، جلال‎الدین (۱۳۷۵)، تاریخ اصفهان، مجلد هنر و هنرمندان، به کوشش ماهدخت‎بانو همایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چ ۱.