پارچه‎ بافی ری و شاپور، گمشده در هیاهوی نام یمن

میان تکه‎پارچه‎های طرازدار سده‎های آغازین اسلامی، پارچه‎های رنگینی دیده می‎شود که کارشناسان آن‎ها را از تولیدات کارگاه‎های کهن یمن می‎دانند. مجموعه‎های بسیاری مانند متروپولیتن (آمریکا)، موزۀ بریتانیا، موزۀ سلطنتی اونتاریو (کانادا) و ... از این تکه‎پارچه‎های کهن با طرازهای دوخته‎دوزی یا رنگ‎آمیزی شده نگهداری می‎کنند.

این پارچه‎ها بیشتر از کتان است. می‎دانیم جامۀ ابریشمی در دین اسلام، برازندۀ مردان نیست. ازاین‎رو، در سده‎های آغازین اسلامی، تولید پارچه‎های تمام ابریشم در برابری با سده‎های پیشااسلامی کاهش یافت و به جای آن، دوخته‎دوزی‎های زرین و ابریشمی فزونی گرفت.  طراز این پارچه‎ها با رنگ‎آمیزی، دوخته‎دوزی و حتی گاه چسباندن برگه‎های زرِ مُحَرَّر (محرر: نوشته یا نقش زراندود که پیرامونش را با مرکب سیاه دورگیری کرده باشند) نقش‎اندازی می‎شد.

پیشتر گفتیم این پارچه‎ها به‎گونه‎ای کلی، یمنی دانسته می‎شود. گرچه منابع تاریخی عرب به سرآمدی یمن در تولید این پارچه‎ها اشاره می‎کند، همین منابع در کنار نام یمن به برابری پارچه‎های ایرانی با تولیدات یمنی می‎پردازد و آن‎ها را می‎ستاید. الثعالبی در المصدر می‎نویسد پارچۀ ری همانند تولیدات یمن است و جاحظ در تبصره‎التجاره دربارۀ ارزشمندی بافته‎های سابور [شاپور] در کنار پارچه‎های عربی می‎نگارد. به نظر می‎رسد نام مراکز پارچه‎بافی کهن ایرانی در سایه‎سار بافندگی سرزمین‎های همجوار، رنگ باخته است. چه بسا بسیاری از پارچه‎هایی که اکنون منسوب به یمن دانسته می‎شود، تولید کارگاه‎های کهن ایران در سده‎های آغازین اسلامی باشد.
فرازهای بیشتری از گزارش‎های نویسندگان عرب را دربارۀ پارچه‎بافی اسلامی بخوانید در:
منسوجات و الألبسه العربیه فی العهود الإسلامیه الاولی، صالح احمد العلی، بیروت: شرکه المطبوعات للتوزیع و النّشر، 2003.

تکه‎پارچه منسوب به یمن، سده‎های 3ـ4 هجری، موزۀ متروپولیتن آمریکا، طراز برگه‎های زر محرر

 

تکه‎پارچۀ منسوب به یمن، سده‎های 3ـ4 هجری، موزۀ متروپولیتن آمریکا، طراز نقاشی‎شده با مرکب و زر


تکه‎پارچۀ منسوب به یمن، سدۀ 4 هجری، موزۀ سلطنتی اونتاریو، کانادا، طراز برگه‎های زر محرر


تکه‎پارچۀ منسوب به یمن، سدۀ 3 هجری، موزۀ سلطنتی اونتاریو، کانادا، طراز ابریشم‎دوزی زرین

پیوسته با نوشتار حاضر، مقالۀ نقش‎های پارچه در شهریاری ساسانی را در اینجا ببینید؛ همچنین بنگرید به: رونمایی از کتاب ملوک بنی‎ساسان (اینجا).