مقایسۀ ساختار تذهیب صفحات مذهب مزدوج در چهل نسخه از شاهنامه‎ها و خمسه‎های دورۀ صفوی

مقالۀ «مقایسۀ ساختار تذهیب صفحات مذهب مزدوج در چهل نسخه از شاهنامه‎ها و خمسه‎های دورۀ صفوی (سده‎های 10 و 11 هجری)» منتشر شد.

نویسندگان: الهام اکبری و مریم کشمیری

فصلنامۀ هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، سال ششم، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1401، صفحات 85ـ101

 

چکیده:

قدمت و تداوم هنر تذهیب منجر به انجام مطالعات بسیاری در این زمینه شده است ولیکن مطالعه‌ای که در آن رابطۀ میان نوع تذهیب با نوع محتوای نسخه (ژانر یا گونه اثر) را به صورت اختصاصی مورد سنجش قراردهد تاکنون انجام نشده‌است. لذا هدف مطالعۀ پیش‌رو آن است تا ویژگی‌های ساختاری تذهیب را در صفحات مذهّب مزدوج هریک از دوگروه شاهنامه‌ها و خمسه‌های دوره صفوی (چهل نسخه منتخب از کتابخانه‌ها و موزه‌های کشورهای مختلف)، به عنوان نمایندگان ادبیات حماسی و تغزّلی، بر اساس شاخصه‌های کمّی، تعیین و در نهایت علت وجود تفاوت‌ها را در تذهیب این دو گروه توضیح دهد. بر این اساس، سؤالات ذیل پاسخ داده‌شد: ویژگی‌های شاخص در ساختار تذهیب صفحات مذهّب مزدوج شاهنامه‌ها و خمسه‌های سدۀ دهم و یازدهم کدامند؟ و تفاوت‌های ساختاری آنها چگونه قابل توضیح است؟ یافته‌های این تحقیق که به روش، کیفی و استقرایی بوده و از نقطه نظر بررسی داده‌ها، توصیفی-تحلیلی است نشان می‌دهند که، ساختار صفحات مذهّب مزدوج چه در شاهنامه‌ها و چه در خمسه‌ها در نیمه اول سدۀ دهم غالباً هندسی، کادرها ساده و عرض آنها کم و یا متناسب بوده و از نیمه دوم سدۀ دهم ساختارهای غیر هندسی در کنار ساختارهای  هندسی رواج یافته و کادرها عریض‌تر و کنگره‌ای شده‌اند و این تغییرات در شاهنامه‌ها بیش‌تر از خمسه‌ها نمود داشته‌است و علت آن وابسته به نوع متن، یعنی نظم و یا نثر بودن متن در این صفحات است و نه گونه (ژانر) اثر همچنین بررسی‌ها مشخص نمود که در سدۀ یازدهم این سبک از تزیین (صفحات مذهّب مزدوج) در شاهنامه‌ها تداوم یافته ولیکن در خمسه‌ها بسیار محدود بکار رفته است. علاوه براین در هر دو گروه مورد مطالعه (خمسه‌ها و شاهنامه‌ها) الگوهای مشترکی شناسایی شد، الگوهایی که در قرآن‌ها نیز شاهد بکارگیری آنها هستیم که این خود نشان دهندۀ عدم اختصاصی بودن تذهیب‌ها در گونه‌های مختلف (ژانرهای مختلف) است.

واژگان کلیدی:

تذهیب، صفحات مذهب مزدوج، سرلوح، خمسه، شاهنامه

مقاله را از اینجا دریافت کنید.