حروف گرایی (لتریسم) در آثار سقاخانه ای (پیشگامان نوسنت گرایی)

پیشگامان جنبش سقاخانه در دهه‎های 40 و 50 خورشیدی از نخستین کسانی بودند که حروف فارسی را طلسم‎وار و بی‎توجه به معانی واژگانی بر گسترۀ بوم نشاندند. اینکه تا چه اندازه جامعۀ روشنفکری آن روزگار به این آثار روی خوش نشان داد و چگونه با این شیوۀ مواجهۀ صوری با واژه و الفبا کنار آمد، بحثی است کهنه و تکراری. گزیده می‎توان گفت گرته‎برداری گسترده از این آثار تا به امروز نشان می‎دهد پذیرش آن بر رَدَّش چیره شده است. اما ریشه‎های این نوآوری پردامنه را در کجا باید جست؟

آرای نویسندگان و منتقدان هنری دربارۀ ریشه‎ها و نومایگی آثار حروف‎گرای نوسنت‎گرایان، گوناگون است. برخی پای جایگاه کلام در فرهنگ ایرانی را به میان کشیده‎اند بی‎توجه به اینکه در بسیاری از این آثار، واژگان تنها برپایۀ نمود دیداری‎شان برگزیده و تکرار شده است و از هرگونه معنا و سخن خالی است! برخی به‎ویژه بربنیان آثار گوناگون دایره‎وار، ریشۀ این آثار را برداشت از گنبدها و شمسه‎های پر آرایۀ هنر اسلامی معرفی کرده‎اند. البته این یادآوری چندان بی‎راه به نظر نمی‎رسد چرا که از روزگار کهن، قاب‎های دایره‎ای در پارچه‎ها، سیمینه‎ها و نقش‎برجسته‎ها جایگاه ویژه‎ای داشت و در دورۀ اسلامی نیز در هنرهای کتاب‎آرایی، تزیین ظروف، آرایه‎بندی بافته‎ها و ... ادامه یافت. اما شاید بررسی جریانی با نام لتریسم در اروپای آن روزگار، ریشۀ آثار حروف‎گرای ایرانی را روشن‎تر سازد.
لتریسم (Lettrism) با نام‎هایی چون خطاطی انتزاعی، هنر ماشین تحریری و ... پیوستگی دارد. در میانه‎های سدۀ بیستم، گروهی از هنرمندان مدرنیست غربی (بیشتر اروپایی)، متأثر از نمود و صورت خوشنویسی شرق دور و رهایی هنرمند در اجرای آن (که با گرایش‎های اکسپرسیونیستی بی‎ارتباط نبود)، آثاری پدید آوردند که سبک‎های گوناگون از آنها برآمد. تاشیسم و لتریسم از مهم‎ترین آن‎ها بود. لتریست‎ها در خالی کردن واژه از معنا، به شدت متأثر از دیدگاه‎های پیشینان خود به ویژه در دادائیسم بودند. در لتریسم که تکرار واژه و گاه تنها حرفی از الفبا بود، معانی از اهمیت کمتری برخوردار شد. در این شکل‎های آزمایش‎گرانه، واژه‎ها، حروف و عبارات تعریف‎ناپذیر گردید: گاه بی‎معنی، گاه رمزآلود و گاه نمادین. واژه‎ها شاید به شکل‎ها و رنگ‎های گوناگون بر بوم نقش می‎بست یا با چاپ، تایپ یا تکثیر ماشینی ایجاد می‎شد. در این آثار، واژه همانند یک شیء، ظاهری دارد که به چشم نقاش خوشایند است و می‎تواند با تکرار آن به بافت یا تجسمی فراواژه‎ای دست یابد. واژه ـ هنرها امروزه نیز همچنان در برخی آثار البته با گستردگی کمتر دیده می‎شود.
از مهم‎ترین نامداران این گرایش می‎توان به ایزیدور ایسو، دیتر رات، فردیناندو کریوت، یوشوا رایکرت و ... اشاره کرد.

نقاشیخط ایران، در امتداد سبک‎های واژه ـ هنر پدید آمد. نسل اول نقاشیخط چنان که بیشتر در آثار زنده‎رودی و پیلارام می‎بینیم، بیش از آنکه پای در خوشنویسی داشته باشد، در گسترۀ نقاشی مفهوم می‎یافت. در این آثار، فرم پدیدآمده، بیرون از پرداختن به معنا اهمیت دارد. با گذشت زمان، بسیاری از خوشنویسان نیز به این گرایش تازه علاقمند شدند و دستۀ دیگری از این آثار پدید آمد که در آن‎ها، خوشنویسی و حتی در موارد بسیار، معنا اهمیت بیشتری از فرم ناب بصری دارد. دستۀ اخیر به‎ویژه به سیاه‎مشق‎های قدمایی شباهت بسیار یافت. سیاه‎مشق‎هایی که با رنگ‎اندازی‎ها و سایه‎پردازی‎ها، از تجسم دو بعدی فاصله گرفته است.
می‎توان گفت نوسنت‎گرایان متقدم، لتریسم اروپایی را نیز چون بسیاری از سبک‎ها و شیوه‎های هنر غربی با مصالح و المان‎های ایرانی بازنمودند: روگرفتی از قاب‎بندی‎ها، چیدمان حروف، رنگ‎اندازی‎ها و بسیاری ویژگی‎های دیگر که این بار، الفبای فارسی را در خود جای می‎داد.
دربارۀ لتریسم غربی بخوانید در: تاریخ هنر نوین، ی.ه. آرناسن، برگردان محمدتقی فرامرزی، انتشارات نگاه، 1389، صص 686 به بعد.
تصویرهای بیشتر از لتریسم غربی را در اینجا ببینید.
نمونه آثار زنده‎رودی را در سایت حسین زنده‎رودی می‎توان دید.