تن پوش الکسیوس آپوکاوکوس (Alexius Apocaucos)، جلوه ای از فراگیری پارچه های ساسانی

در کنار تکه‎پارچه‎های (بیشتر ابریشمین) ساسانی که در موزه‎های جهانی و مجموعه‎های فردی نگهداری می‎شود، بافته‎های ممتاز کلیساها و پرستشگاه‎های مسیحیان اهمیتی درخور دارد. این آثار، شاهدی برای جایگاه هنری برجسته و ارزش والای اقتصادی بافته‎های شهریاری ساسانی است، پارچه‎هایی بافته از لطیف‎ترین ابریشم، آمیخته به زر و سیم.

پیوسته با نوشتار پیش رو، این پژوهش را نیز ببینید.

 گزارش‎های تاریخی از فراگیری بافته‎های ساسانی در سرزمین‎های مسیحی خبر می‎دهد. سیدونیوس (Sidonius) اسقف کلرمن (Clermont) می‎نویسد: منسوجات ساسانی در سدۀ 5 م. در سراسر مغرب زمین تا سرزمین گل^۱ ستایش می‎شد (نقل در: لاکهارت، ۱۳۳۶: ۴۹۲؛ سامی، ۱۳۴۹: ۱۷). درخواست برای پارچه‎های ایرانی (یا پارچه‎هایی متأثر از شیوۀ بافت و آرایه‎بندی ساسانی) در سده‎های پس از فرمانروایی ساسانیان همچنان ادامه یافت. از آنجا که اموال کلیساها کمتر دستخوش رخدادها یا دست‎به‎دست شدن‎ها بود، امروزه نمونه‎های گوناگون و کمتر‎آسیب‎دیده‎ای از این پارچه‎ها برجای مانده است. برای نمونه می‎توان به ابریشمی زربفت با نقش خروس (سده‎های ۶-۷ م؛ اینجا ببینید) و نمونه‎ای دیگر با نقش پرنده (سده‎های ۷-۸ م) در واتیکان (گیرشمن، ۱۳۷۰: ۲۳۰)؛ بافته‎ای با نقش شیرهای رو در رو در کلیسای نوتردام دولاکوتور (همان: ۳۱۳)؛ بافتۀ ایران شرقی (سده‎های ۸-۹ م) در واتیکان (همان: ۲۳۳، اینجا ببینید)، کفن سنت کلمب (سده‎های ۸-۹ م) در کلیسای سانس (همان: ۲۳۲، اینجا ببینید) و ... اشاره کرد. اکرمن بر این باور است که گرچه نمی‎توان تمامی تکه‎پارچه‎های در دست را از تولیدات کارگاه‎های ساسانی دانست، بی‎تردید همگی به شیوۀ ساسانی و با گرته‎برداری از آرایه‎های فراگیر آن بافته شده است (اکرمن، ۱۳۸۷: ۸۶۰ به بعد).
در کنار نمونه آثار برجای‎مانده، برخی نگاره‎های بیزانسی نیز گستردگی پارچه‎های ساسانی را نشان می‎دهد. یکی از ناشناخته‎ترین آنها، نگارۀ الکسیوس آپوکاوکوس^۲ (Alexius Apocaucos؛ در نسخۀ دست‎نویس کتاب بقراط (Hippocrates) در بخش نسخ خطی یونانی، کتابخانۀ ملی فرانسه، شمارۀ 1861) است (نسخه را در اینجا ببینید). این کتاب را در یکی از صومعه‎های مسیحی (سده‎های ۱۴-۱۵ م) رونویسی کرده‎اند. نگارۀ آپوکاوکوس در صفحۀ ۲۳(بسیار آسیب‎دیده، تصویر ۱) پرداخته شده است. در سدۀ ۱۸(؟)، همین نگاره را در صفحات نخستین کتاب دوباره اجرا کرده‎اند (تصویر ۲). نگارۀ دوم در وضعیت بهتری است و ریزپردازی‎های تن‎پوش آپوکاوکوس را به‎روشنی نشان می‎دهد. نگارگر با نقره و زر، قاب‎بندی‎های گرد را بر سراسر جامه نشانده است. به نظر می‎رسد آپوکاوکوس، لباسی زربفت با کناره‎دوزی‎های زردوخت در بر داشته است.
 قاب‎بندی‎های تکرارشونده (نمونه‎ای را اینجا ببینید) که دربرگیرندۀ بازنماییِ شهریاران، قهرمانان، جانوران نمادین، درخت زندگی و ... بود، نقشی پسندیده در کشورهای گوناگون شد. برای نمونه پارچه‎ای ابریشمین در گنجینۀ شاهی شوسوئین (نارای ژاپن) با همین قاب‎بندی‎ها دیده می‎شود (تصویر را اینجا ببینید) یا جامه‎ای سغدی بسیار سالم در موز کلیولند (سدۀ ۸ م؛ اینجا ببینید) که همین قاب‎بندی را بر خود دارد. پارچه‎های ساسانی را بر تن بسیاری از شخصیت‎های بازنمایی‎شده در دیوارنگاره‎های پنجیکنت، ورخشا و ... نیز می‎بینیم (اینجا ببینید). سرزمین‎های مسیحی نیز بافت این آرایه را ادامه دادند. برخی پژوهشگران باور دارند کوچ اجباری برخی بافندگان ارمنی پس از فرمانروایی ساسانی به سرزمین‎های همجوار در گسترش شیوه‎های بافندگی و نقش‎مایه‎های ساسانی بی‎تأثیر نبوده است (Der Nersessia, 1993: 155). تکه‎پارچه‎ای با نقش سواران  رو در رو، از سدۀ ۸ م. در موزۀ لیون، یا بافته‎ای با نقش شکار شیر در قاب‎بندی‎های گرد در موزۀ واتیکان (سدۀ ۷ م؛ اینجا ببینید) ادامۀ شیوۀ ساسانی را در بافندگی بیزانسی نشان می‎دهد (برای تصویرها نگاه کنید به: گیرشمن، ۱۳۷۰: ۳۱۴ و ۲۳۵).
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. سرزمین گل (Gaule) در گذشته، دربرگیرندۀ فرانسۀ امروزی، بخش‎هایی از بلژیک، غرب آلمان و شمال ایتالیا بود و مردمانی سلتی‎نژاد با ساختار جامعۀ کشاورزی در آن می‎زیستند (Encyclopedia Britannica: Gaule).

۲. الکسیوس آپوکاوکوس، از افسران عالی‎رتبۀ امپراتوری بیزانس بود که در پشتیبانی از شاه و کلیسا نقش مهمی داشت.

تصویر ۱) نگارۀ قدیمی‎تر کتاب (سایت کتابخانۀ ملی فرانسه، نسخ خطی یونانی)


تصویر ۲) نگارۀ جدیدتر (سایت کتابخانۀ ملی فرانسه، نسخ خطی یونانی)


تصویر ۳) جزییاتی از آرایه‎های جامه


تصویر ۴) جزییاتی از آرایه جامه


تصویر ۵) تصویر رنگی نگاره در سایت بریتانیکا (اینجا ببینید)

---

کتابنامه:

ـ اکرمن، فیلیس (۱۳۸۷)، «پارچه‎های دورۀ ساسانی»، برگردان زهره روح‎فر، در: آرتور پوپ و فیلیس اکرمن، سیری در هنر ایران، ج ۲، ویراستۀ سیروس پرهام، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ ۱.
ـ سامی، علی (۱۳۴۹)، «بافندگی و بافته‎های ایرانی از دوران کهن، ۱»، نشریۀ بررسی‎های تاریخی، سال ۵، ش ۳ (پی‎درپی ۲۷)، ۱-۳۸.

ـ گیرشمن، رمان (۱۳۷۰)، هنر ایران در دورۀ پارتی و ساسانی، برگردان بهرام فره‎وشی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ ۲.

ـ لاکهارت، لارنس (۱۳۳۶)، «ایران در نظر مردم مغرب زمین»، برگردان عیسی صدیق، در: ا. ج. آربری، میراث ایران، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چ ۱،۴۷۱-۵۱۳.

- Der Nersessian, Sirarpie (1993), Miniature Painting in the Armenian Kingdom of Cilicia from the Twelfth to the Fourteenth Century, vol. 1. Washington D.C: Dumbarton Oaks Research Library.

- Hippocrates, in: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b107232860/f7.item.r=2144