تزیینات آرامگاه امام علی (ع) برپایۀ سفرنامۀ ابن بطوطه (معرفی کتاب رحله یا سفرنامۀ ابن بطوطه)

کتاب رحله، نخستین بار به کوشش دو خاورشناس برجسته و برپایۀ برابری پنج نسخۀ خطی کتابخانۀ پاریس، به زبان فرانسه منتشر شد. این پنج نسخه، همچنان تنها نسخ خطی موجود در جهان از کتاب ابن بطوطه است و تا کنون متن تازه‎ای یافت نشده است. برگردان‎های عربی که پس از چاپ نسخۀ فرانسوی و بربنیان این متن، منتشر شد، اشتباهات بسیاری دارد. معتبرترین آن‎ها، کتاب رحله از انتشارات دارالکتب العلمیه بیروت است که به سال 1987 منتشر شد و پس از نسخۀ پاریس، معتبرترین آن‎ها به شمار می‎آید. برگردان فارسی رحله، برپایۀ همین نسخۀ عربی است. گفتنی است برگزیده‎ای از این کتاب، پیشتر به زبان انگلیسی نیز برگردانده و منتشر شده بود.

مسیرهایی که ابن بطوطه در سفرهای اول، دوم و سوم پیموده است.

ابن بطوطه در 725 هجری، هنگامی که 22 ساله بود سفر بس دراز خود را آغاز کرد. سفرنامۀ او گزارشی کامل دربارۀ بخش بزرگی از جهان آن روزگار است، از قلب آفریقا تا کرانۀ دریای چین و بسیاری از کشورهای اسلامی. با توجه به شرح‎های دقیق و موشکافانۀ وی، اثرش یکی از منابع مهم شناخت این کشورها، در سدۀ هشتم هجری به شمار می‎آید. از سفرنامه چنین درمی‎یابیم که وی نخست به هدف زیارت خانۀ خدا و آرامگاه پیامبر اسلام (ص) پای در سفر نهاده اما پس از چندی، سفر برای او، کشفی شیرین گشته و راه سرزمین‎های دیگر را پی گرفته است.
ابن بطوطه، نخست پس از ادای نخستین حج، به عراق رفت و از آنجا، راهی خوزستان، لرستان، اصفهان و شیراز شد. به مکه بازگشت و پس از چند سالی اقامت در این شهر، راهی یمن، سواحل آفریقا، عمان و جزایر خلیج فارس شد. در 732 به مکه بازگشت و سپس، راهی دربار سلطان محمد، پادشاه دهلی شد، از آنجا که امکان سفر مستقیم فراهم نبود از جده به سوی شمال رفت و از راه آسیای صغیر و کنارۀ دریای سیاه به قلمرو حکومت سلاطین مغول رسید و از آنجا به قسطنطنیه رفت. هنگامی که ابن بطوطه به این نواحی می‎رسد دورۀ افول امپراتوری بیزانس و قدرت‎یابی حکومت آل عثمان است. سفرنامۀ وی در این بخش یکی از مهم‎ترین منابع بررسی دگرگونی‎های این منطقه و تفویض قدرت به شمار می‎آید.
ابن بطوطه در انتها از میانۀ دشت‎های روسیه به آسیای مرکزی و ماوراءالنهر و خراسان می‎رود و سپس به هند بازمی‎گردد. در این هنگام، ابن بطوطه، جایگاهی ویژه یافته است و چنان مورد تکریم سلطان محمد بن تغلق، پادشاه دهلی قرار می‎گیرد که تولیت آرامگاه سلطان قطب الدین به او واگذار می‎شود و حتی با وجود مذهب مالکی‎اش، قاضی پایتختی حنفی‎نشین می‎گردد. شرح او از رویدادهای دربار دهلی و زندگی مردمانش در شناخت بخشی از تاریخ سلاطین مسلمان هندوستان بسیار راه‎گشاست.
گزارش ابن بطوطه به سبب بیان دقیق ویژگی‎های دیداری بسیاری از آثار و مکان‎ها در بررسی‎های تاریخ هنر و معماری اسلامی اهمیت بسیار دارد. او که در بسیاری از آرامگاه‎ها و مقابر متبرک ساکن شده و در مدت سفر 33 سالۀ خود، بسیاری از این مکان‎ها را از نزدیک دیده و گزارش کرده است، در نمونه‎هایی درخور توجه، تزیینات، اسباب و اثاثیه، آداب تشرف و ... را شرح می‎دهد. در ادامه برای نمونه، توصیف او را از بارگاه امام علی (ع) در نجف از جلد نخست کتاب سفرنامۀ ابن بطوطه، برگردان محمدعلی موحد، انتشارات کارنامه (1376، چ 6)، صفحات 220ـ221 می‎آوریم:
«... آستانه [ورود به بارگاه امام علی (ع)] و دو طرف چارچوبۀ در ورودی از نقره است. داخل حرم به انواع فرشهای ابریشمین و [بافته‎هایی از] مواد دیگر مفروش است و قندیلهای [شمعدانهای] بزرگ و کوچک از طلا و نقره در آن آویخته، در وسط حرم، مصطبه [سکو] چارگوشی است که با چوب رویه‎کوبی شده است و بر آن ورقه‎های طلای پرنقش و نگار که در ساختن آن کمال استادی و مهارت را به کار برده‎اند، با میخهای نقره فرو کوفته‎اند، چنانکه از هیچ جهت از چوب نمودار نیست. ارتفاع مصطبه کمتر از ارتفاع قامت آدمی است و در روی آن سه قبر هست که می‎گویند یکی از آنِ آدم (ع) و دیگری از آنِ نوح (ع) و سومی از آنِ علی (ع) می‎باشد و بین این سه قبر در طشتهای زرین و سیمین، گلاب و مشک و انواع عطریات دیگر گذاشته‎اند که زوار دست خود را در آن فرو برده و به عنوان تبرک بر سر و روی خود می‎کشند.
درِ دیگر حرم که آن هم آستانۀ نقره‎ای دارد و پرده‎های ابریشمین الوان بر آن آویخته است به سوی مسجدی باز می‎شود که آن خود، چهار در دارد و هر چهار در، دارای آستانه‎های نقره و پرده‎های ابریشم می‎باشد. داخل مسجد نیز فرشهای عالی انداخته‎اند و دیوارها و سقف آن با پرده‎های حریر مستور است [...] برخی از مردم عراق یا جاهای دیگر که بیمار می‎شوند برای شفای خود نذر می‎کنند. مثلاً اگر کسی از ناحیۀ سر دچار مرضی می‎شود از طلا یا نقره چیزی به شکل سر آدمی می‎سازد و به روضۀ علی (ع) می‎آورد. نقیب، این نذرها را در خزانۀ حرم می‎گذارد. همچنین آنها که دست یا پا یا دیگر اعضای بدنشان آسیبی دیده، چیزی به شکل همان عضو به عنوان نذر به خزانه هدیه می‎کنند. خزانۀ مزبور بسیار بزرگ و موجودی آن به قدری هنگفت است که قابل ضبط نمی‎باشد».
با همین فراز کوتاه از گزارش ابن بطوطه می‎توان پیشینۀ فلزکاری‎های مذهبی در کشورهای اسلامی را به خوبی پی گرفت. طشتهای زرین و سیمین، ورقه‎های طلای قلم‎زنی‎شده، شمعدان‎ها و قندیل‎های مشبک فلزی، چارچوب‎ها و تزیینات فلزی درها و ... همچنان در بارگاه‎ها و اماکن مقدس اسلامی دیده می‎شود. همچنین تأکید بر بافته‎های گستردنی و آویختنی، فراگیری و پسندیدگی هنر بافندگی را در دورۀ اسلامی و به‎ویژه در سدۀ هشتم هجری یادآور می‎شود. سفرنامه ابن بطوطه دربردارندۀ فرازهای بسیاری از این دست است که می‎تواند در تاریخ‎نگاری هنر اسلامی مورد توجه باشد.