شیوه‎های دیدن و ادراک بصری در نگارگری ایرانی و علم مناظر؛ برپایۀ نگاره‎های سده‎های 7ـ10 ه.ق/ 13ـ16 م. و آرای ابن‎هیثم

رسالۀ دکتری؛

نویسنده: مریم کشمیری؛

استاد راهنما: دکتر زهرا رهبرنیا؛

دانشگاه الزهرا (س)، دانشکدۀ هنر، گروه پژوهش هنر؛ تیرماه 1397.

 

چکیده:

نگاره‌های سده‌های 7ـ10 ه.ق/ 13ـ16 م. نشان می‌دهد نگارگران ایرانی برای بازنمایی صحنه‌ها، از اصولی پیروی کرده‌اند که بیانگر شیوه خاصی از دیدن و ادراک بصری است. دانش نورشناسی دوره اسلامی (مناظر و مرایای کهن ایرانی) نیز در سده 7 ه.ق/ 13 م. و پس از آن، برپایه آرای ابن‌هیثم و شارحان وی، چگونگی نگریستن و دریافت دیدنی‌ها را به‌روشنی تبیین می‌کند. از هم‌نشینی دو گزاره بیان‌شده این پرسش شکل می‌گیرد: آیا نگارگری ایرانی در بازنمود محسوسات، از دستاوردهای علمی زمانه تأثیر پذیرفته است؟ محورها و شواهد این تأثیرپذیری چیست؟ این پژوهش نشان می‌دهد یافته‌های نورشناسی دوره اسلامی، بسیاری از بن‌مایه‌های نگارگری ایرانی (ژرفانمایی، حجم‌نمایی، ریزنگاری، الگوسازی، مفهوم‌نگاری، شیوه‌های رنگ‌گذاری، گزینش مواد و نسخه‌سازی) را تبیین‌پذیر می‌کند. بررسی حاضر، پژوهشی بنیادی است و رویکردی، تاریخی دارد. مستندات تاریخی و بصری (نگاره‌ها) با روش کتابخانه‌ای گردآوری شده و به شیوه توصیفی‌ـ‌تحلیلِ کیفی تبیین گشته است. گزینش هدفمند آثار به‌گونه‌ای است تا در محورهای گفته‌شده، تأثیرپذیری نگارگری از اصول مناظر و مرایای کهن ایرانی را بازنماید. این پژوهش می‌کوشد نشان دهد نگارگری، همانگونه که با ادبیات، عرفان و نگرش‌های متأثر از کلام و الهیات پیوسته بوده با دیگر حوزه‌های همدوره خود، مانند علم نیز همبستگی داشته است. نگارگری می‌تواند تجلی بصری و عَمَلی یافته‌های دانش دوران خود و حتی بیش از آن، نمودی از تبیین شیوه ادراک جهان هستی در ذهن مردمان اعصار پیشین باشد.

واژگان کلیدی:

نگارگری سنتی ایرانی؛ علم مناظر و مرایا (اپتیک)؛ ابن هیثم؛ تئوری‎های دیدن؛ ادراک بصری.

این رساله را در پایگاه اطلاعات علمی ایران (ایران‎داک) در اینجا بیابید. 

فهرست:

گفتار نخست: کلیات پژوهش

شکل‎گیری پرسش پژوهشی

      نظریۀ نگاه دوران

      اهمیت نورشناسی اسلامی (المناظر) در پژوهش پیش رو

      چرا ابن‎هیثم؟

      انتخاب بازۀ زمانی

پرسش‎های پژوهش

فرضیه‎های پژوهش

هدف‎ها

متغیرهای پژوهش

بایسته‎های پژوهش

پیشینۀ پژوهش

      نخست) نقش دستاوردهای علمی در شکل‎گیری آثار هنری

      دوم) پژوهش‎های تاریخ نگارگری

      سوم) نگارش‎هایی در نورشناسی اسلامی

      چهارم) تبیین نگارگری ایرانی برپایۀ دستاوردهای ابن‎هیثم

روش پژوهش

ابزار اندازه‎گیری

جامعۀ آماری و ویژگی‎های آن

روش نمونه‎گیری و حجم تقریبی داده‎ها

تجزیه و تحلیل داده‎ها و نتیجه‎گیری

واژگان و مفاهیم پژوهش

گفتار دوم: دگرگونی شیوۀ بازنمایی در نگارگری ایرانی

پیشگفتار

نسخه‎های پیشامغولی

نسخه‎نگاره پس از سدۀ 7 ه.ق/ 13 م.

چارچوب دسته‎بندی و مفاهیم گفتار دوم

نسخه‎شناسی

جستارمایه‎های ده‎گانه

      1. ترکیب‎بندی و قاب‎بندی

      2. طبیعت‎پردازی

          2ـ1. آثاری بدون طبیعت‎پردازی

         2ـ2. بن‎مایه‎های طبیعی تزیینی و پُرکننده

         2ـ3. طبیعت‎پردازی رئالیستی

         2ـ4. طبیعت در پس‎زمینه

         2ـ5. بوستان‎نگاری

         2ـ6. صحرانگاری

      3. ژرفانمایی

         3ـ1. ترکیب‎بندی لایه‎ای فشرده

         3ـ2. نمایش سطح میانجی

         3ـ3. بازنمایی لایۀ میانجی

         3ـ4. ژرف‎نمایی‎های ساختمانی (پلان‎های بیرونی و درونی)

      4. حجم‎نمایی

         4ـ1. تخت و مسندهای شاهی

         4ـ2. فرش‎ها و زیراندازها

         4ـ3. ظرف‎ها و شمعدان‎ها

         4ـ4. حوض

      5. ریزنگاری

         5ـ1. سراپرده‎ها و زیراندازها

         5ـ2. پرده‎ها، دیوارکوب‎ها و پرچم‎ها

         5ـ3. چادرها و خیمه‎های شاهی

         5ـ4. تزیینات ساختمان‎ها

         5ـ5. ظرف‎ها و اسباب دیگر

      6. الگوسازی

      7. مفهوم‎نگاری

         7ـ1. بزرگ‎نمایی مقامی

         7ـ2. هالۀ تقدس و نور وجود

      8. رنگ‎گذاری: شیوه‎ها

      9. رنگ‎مایه‎ها (بازنمایی آب با نقره)

      10. بایسته‎های نسخه‎سازی (گونه دادن کاغذ)

گفتار سوم: مناظر و مرایا: نگاهی به نورشناسی اسلامی

پیش‎گفتار

پیشینۀ نورشناسی اسلامی

      الکمئون

      فیثاغورس

      امپدوکلس

      دموکریتوس

      افلاطون

      ارسطو

      اپیکور

      زنون رواقی

      اقلیدس

      بطلمیوس

اندیشمندان مسلمان پیش از ابن‎هیثم

      ابویوسف کندی

      ثابت‎بن قره

      ابن‎سینا

ابن‎هیثم و جایگاه وی در اندیشه‎های نورشناسی

نورشناسی ابن‎هیثم

      مقالۀ نخست: کلیاتی دربارۀ نور و دیدن

         1. نور

         2. رنگ و نور

         3. تبیین فرآیند دیدن (نظریۀ ابصار)

         4. ساختمان چشم

      مقالۀ دوم: ادراک آنچه چشم می‎بیند

         1. مفاهیم 22گانه (معرفی)

         2. گونه‎های ادراک دیداری

         3. شرح پاره‎ای مفاهیم 22گانه

           3ـ1. نور و رنگ

           3ـ2. فاصله

           3ـ3. وضعیت

           3ـ4. گسستگی و پیوستگی

           3ـ5. حجم یا بُعد سوم

           3ـ6. شکل

           3ـ7. زیبایی و زشتی

           3ـ8. دیگر مفاهیم ادراک

      مقالۀ سوم: خطاهای دید در مشاهدۀ مستقیم

گفتار چهارم: نگارگری و نورشناسی اسلامی (مناظر و مرایای کهن)

پیش‎گفتار

نورشناسی اسلامی (المناظر): راه‎یابی به نگاه دوران

نگارگری و دانش نورشناسی اسلامی (المناظر): شواهد تاریخی

      1. ابن‎هیثم در ایرانِ سده‎های 7ـ10 ه.ق/ 13ـ16 م.

      2. دربارها و نهادهای پیوند دهنده

         2ـ1. دربارها و محافل نزدیک به آن‎ها

         2ـ2. کتابخانه‎های سلطنتی

         2ـ3. کتابخانه‎های مراکز علمی ـ آموزشی

      3. مکتوبات نگارگری

نگارگری و دانش نورشناسی اسلامی (المناظر): بازبینی نگاره‎ها

      ژرفانمایی

      حجم‎نمایی (بُعد سوم)

      ریزنگاری، الگوسازی و بزرگ‎نمایی مقامی

         الگوسازی و تداوم شیوه‎ها

      مفهوم‎نگاری: نور وجود

      رنگ‎گذاری: شیوه‎ها

         1. رنگ‎های پوشاننده (جسمی)

         2. رنگ‎های درخشان

         3. به‎کارگیری محدود پرده‎های رنگی هم‎خانواده

         4. کاربرد مفهومی رنگ سیاه

      رنگ‎مایه: بازنمایی آب با نقره

      کاغذهای رنگین (گونه دادن)

گفتار پنجم: جمع‎بندی و نتیجه‎گیری

پس‎نگری گفتار نخست

پس‎نگری گفتار دوم

پس‎نگری گفتار سوم

پس‎نگری گفتار چهارم

بازنگری فرضیه و پرسش‎های پژوهش

پیشنهادات پژوهشی

تصویرها

کتابنامه

      کتابنامۀ فارسی

      کتابنامۀ غیرفارسی

      تارنماها

جزییات رساله را در پایگاه اطلاعات علمی ایران (ایران‎داک) در اینجا بیابید. 

چند صفحۀ نخست را از اینجا دریافت کنید.

همچنین پیوسته با نوشتار حاضر، اینجا را نیز ببینید.

نیز بنگرید به: مقالۀ «بازتاب اندیشه‎های علمی در نگارگری» (از اینجا دریافت کنید)؛ مقالۀ «نگرشی بر ژرفانمایی در نگارگری ایرانی برپایۀ آرای ابن‎هیثم در المناظر» (اینجا را ببینید)؛ و مقالۀ «تبیین الگوپردازی، ریزنگاری و حجم‎پردازی در نگارگری ایرانی برپایۀ مبانی ادراک در المناظر ابن هیثم» (از اینجا دریافت کنید).