مجموعه نگاره‎های پراکندۀ شاهنامه بزرگ ایلخانی (شاهنامه ابوسعیدی، شاهنامه کبیر، شاهنامه دموت؛ پارۀ نخست)

شاهنامۀ بزرگ یا کبیر ایلخانی/ مغول، نام نسخه‎ای مصور از دورۀ ایلخانی است که به دلیل اندازۀ بزرگ برگه‎هایش بدین نام خوانده می‎شود. برای نمونه، برپایۀ گزارش گالری هنری فریر، برگه‎ای که نگارۀ «مرگ اسکندر» را دربردارد، ۵۷/۶ در ۳۹/۷ سانتی‎متر است.

پژوهشگران براین باورند که شاهنامۀ بزرگ مغول را در روزگار فرمانروایی ابوسعید ایلخانی در کارگاه پررونق دربار وی و با پشتیبانی او پرداخته‎اند؛ ازاین‎رو در برخی منابع با نام شاهنامۀ ابوسعیدی آمده است.

در ۱۹۱۰ م/ حدود ۱۲۸۸ ه.ش، این نسخه با واسطه به دست مجموعه‎داری فرانسوی با نام ژرژ ژوزف دموت (George Joseph Demotte) رسید. دموت برای فروش این نسخه پربها، پیشنهادات بسیاری به مجموعه‎ها و گالری‎های هنری داد که البته بهای بالای آن، سدی بزرگ در برابر استقبال ایشان از خرید بود. دموت برآن شد شیرازۀ این نسخۀ بی‎همتا را بگشاید و برگه‎های آن را به‎گونه‎ای منفرد بفروشد. همین تصمیم نابخردانه سبب گردید امروزه برگه‎های شاهنامۀ ابوسعیدی در سراسر جهان پراکنده باشد. متأسفانه در پی این اقدام، بسیاری از صفحات متنی نیز گم شد. ازاین‎روست که برخی منابع، به‎ویژه منابع غربی، گاه این شاهنامه را شاهنامۀ دموت می‎خوانند.

امروزه برگه‎هایی از این نسخۀ ممتاز را می‎توان در مجموعۀ ناصر خلیلی، مجموعۀ کلولند، موزۀ متروپولیتن، مجموعۀ دانشگاه هاروارد، مجموعۀ هنری فریر، موزۀ بریتانیا، موزۀ هنری نلسون ـ اتکینز، مجموعۀ هنری دیترویت، موزۀ هنرهای زیبای بوستون، موزۀ لوور، مجموعۀ کنتس دوپهاگ و موزۀ رضا عباسی تهران یافت.

نوشتار حاضر در چندین بخش، برگه‎های مجموعه‎های یادشده را در اختیار هنرپژوهان می‎گذارد.

دوست‎محمد هروی در دیباچۀ مرقع بهرام‎میرزا می‎نویسد:

«دیگر رسم صورت‎سازی در دیار ختا و در دیار فرنگ به آب و رنگ شد تا آنکه عطارد تیزقلم، نشان سلطنت به اسم سلطان ابوسعید خدابنده مرقوم ساخت. استاد احمدموسی که شاگرد پدر خود است، پرده‎گشای چهرۀ تصویر شد و تصویری که حالا متداول است او اختراع کرد و از جملۀ مواضعی که در زمان پادشاه مشارالیه از او بر صفحۀ روزگار واقع است، ابوسعیدنامه و کلیله‎ودمنه و معراج‎نامه به خط مولانا عبدالله صیرفی و تاریخ چنگیزی به خط خوب معلوم است که در کتابخانۀ پادشاه مرحوم سلطان حسین‎میرزا بود» (دوست‎محمد هروی، ۱۳۷۲: ۲۶۹).

تمامی نسخه‎هایی را که دوست‎محمد به استاد احمدموسی نسبت می‎دهد، در دست نداریم اما برگه‎هایی از برخی موجود است. برای نمونه، برگه‎هایی از کلیله‎ودمنه احمدموسی را می‎توان در مرقع استانبول دید (کتابخانۀ دانشگاه استانبول، ثبت به شمارۀ F 1422)؛ یا برگه‎هایی از معراج‎نامه باید همان‎هایی باشد که امروزه در دو مرقع برلین و استانبول (توپقاپی‎سرا، شمارۀ hezine 2154؛ برگه‎های ۳۱ و ۴۲) جای گرفته است. هنرپژوهان، برپایۀ آنچه از شیوۀ کار احمدموسی و شاگردانش دریافته‎اند و نیز تأکید بر دورۀ زمانی تولید این نسخه، شاهنامۀ بزرگ ایلخانی را نیز از کارهای احمدموسی و شاگردان وی می‎دانند.

** دوست‎محمد هروی (۱۳۲۷)، «دیباچۀ مرقع بهرام‎میرزا»، در: نجیب مایل هروی، کتاب‎آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

پارۀ دوم  را اینجا ببینید.

پارۀ سوم را اینجا ببینید.

نگارۀ شمارۀ ۱. بهرام گور اژدها را می‎کشد؛ موزۀ کلولند، ثبت به شمارۀ 1943.658b؛ تصویر با کیفیت را در سایت موزه در اینجا بیابید.

نگارۀ شمارۀ ۲. تشییع جنازۀ اسفندیار؛ موزۀ متروپولیتن، ثبت به شمارۀ 33.70؛ تصویر با کیفیت را در سایت موزه در اینجا بیابید.

نگارۀ شمارۀ ۳. انوشیروان غذایی را که پسران مهبود آوردند، می‎خورد؛ موزۀ متروپولیتن، ثبت به شمارۀ 52.20.2؛ تصویر با کیفیت را در سایت موزه در اینجا بیابید.

نگارۀ شمارۀ ۴.رستم تیر را به چشمان اسفندیار می‌زند؛ کتابخانۀ دانشگاه هاروارد، ثبت به شمارۀ 1958.288، تصویر با کیفیت را در سایت هاروارد در اینجا بیابید.

نگارۀ شمارۀ ۵. برادر رستم و پسرش، فرزندان اسفندیار را می‎کشند؛ کتابخانۀ دانشگاه هاروارد، ثبت به شمارۀ 1956.212؛ تصویر با کیفیت را در سایت هاروارد در اینجا بیابید.

نگارۀ شمارۀ ۶. رشنواد با رومیان می‎جنگد؛ کتابخانۀ دانشگاه هاروارد، ثبت به شمارۀ 1919.130؛ تصویر با کیفیت را در سایت هاروارد در اینجا بیابید.

نگارۀ شمارۀ ۷. نبرد سپاه آهنین اسکندر با هندیان؛ کتابخانۀ دانشگاه هاروارد، ثبت به شمارۀ 1955.167؛ تصویر با کیفیت را در سایت هاروارد در اینجا بیابید.

نگارۀ شمارۀ ۸. نبرد بهرام گور با گرگ شاخدار؛ کتابخانۀ دانشگاه هاروارد، ثبت به شمارۀ 1960.190؛ تصویر با کیفیت را در سایت هاروارد در اینجا بیابید.

نگارۀ شمارۀ ۹. بهرام گور و آزاده در حال شکار؛ کتابخانۀ دانشگاه هاروارد، ثبت به شمارۀ 1957.193؛ تصویر با کیفیت را در سایت هاروارد در اینجا بیابید.

نگارۀ شمارۀ ۱۰. اسکندر و درخت سخنگو؛ گالری هنری فریر واشنگتن، ثبت به شمارۀ F.1935.23؛ تصویر با کیفیت را در سایت گالری در اینجا بیابید.

پارۀ دوم را اینجا ببینید.

پارۀ سوم را اینجا ببینید.

پارۀ چهارم را اینجا ببینید.