روز قلم و جشن تیرگان (تیر روز تیرماه)؛ جشن نگاشتن (کتابت)

نسخۀ خطی آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، صفحات ۲۰۴-۲۰۵، به خط ابن‎الکتبی، شاید مراغه، ۷۰۷ ه.ق، کتابخانه ادینبرا، شمارۀ Or MS 161

تیرگان که در ۱۳ تیرماه برگزار می‎شده است، جشنی با دو پیشینه به شمار می‎آمد. آنچه دربارۀ تیرگان می‎دانیم بیش از همه در آثارالباقیه ابوریحان بیرونی آمده است.

 ابوریحان می‎نویسد: «روز سیزدهم آن روز تیر است و عیدی است تیرگان نام دارد. برای اتفاق دو نام و برای این عید دو سبب است. یکی آن است که [...] آرش، کمان را تا بناگوش خود کشید و خود پاره پاره شد و خداوند باد را امر کرد که تیر او را از کوه رویان بردارد و به اقصای خراسان که میان فرغانه و طبرستان است پرتاب کند [...] برخی گفته‎اند از محل پرتاب تیر تا آنجا که افتاد هزار فرسخ بود و منوچهر و افراسیاب به همین مقدار زمین با هم صلح کردند و این قضیه در چنین روزی بود و مردم آن را عید گرفتند.

سبب دوم آنست (دهوفذیه) که معنای آن حفظ دنیا و حراست است و فرمانروایی در آن و (دهقنه) که معنای آن عمارت دنیا و زراعت و قسمت آن است با هم توأم‎اند که عمران دنیا و قوام عالم بدانهاست و فساد عالم با این دو اصلاح می‎پذیرد و کتابت در تلو آن و مقترن به این دو می‎باشد. اما دهوفذیه از هوشنگ صادر شده و دهقنه را برادر دیگر او رسم نموده و نام این روز تیر است که عطارد باشد که ستارۀ نویسندگان است و در این روز بود که هوشنگ نام برادر خود را بزرگ گردانید و دهقنه را به او داد و دهقنه و کتابت یک چیز است و این روز را از راه اجلال و اعظام عید گردانیدند و در این روز هوشنگ مردم دنیا را امر کرد که لباس کاتبان بپوشند و دهقانان را نیر بر همین کار امر کرد و از این روز ملوک و دهقانان و موبدان و غیر ایشان این لباس را پوشیدند و تا روزگار گشتاسپ از راه اجلال کتابت و اعظام دهقنه این رسم باقی بود» (بیرونی، ۱۳۸۶: ۳۳۵-۳۳۶). گرچه روایت بیرونی، نبود همبستگی میان ریشه‎های دو جشن را نشان می‎دهد و بر سر آن چون و چرایی نیست اما شاید در روزگار امروز، هم‎پوشانی این دو رویداد اسطوره‎ای معنی دیگری داشته باشد. آیا نویسندگان هر دیار، آرش‎های کمانگیر آن نیستند که هر آن، مرزهایش را فراخ‎تر می‎کنند؟

در ایران، ۱۴ تیرماه (!)، روز قلم نامگذاری شده است، اما بسیاری مردم و حتی اهل قلم از آن بی‎خبرند. گفته می‎شود بسیار پیش از این، گروهی از بزرگان  و نویسندگان خواسته بودند، ۱۳ تیرماه را نامگذاری کنند و پاس دارند. گرچه نامگذاری رخ داد اما گرامیداشتی چنان که شایستۀ اهل قلم باشد، هنوز برپا نشده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (۱۳۸۶)، آثار الباقیه، برگردان اکبر دانا سرشت، تهران، امیرکبیر.