قفل‎های ایرانی؛ ظهوری دیگر از هنرهای صناعی در ایران؛ پارۀ دوم

آنچه در ادامه می‎آید، بیان هنری و نقش‎مایه‎های تزیینی قفل‎های ایرانی است. روشن است شکل هنری قفل یا تزیینات بدنۀ آن‎ها با کارآمدی یا عملکرد قفل هیچ پیوستگی ندارد و تنها خلاقیت و ذوق هنری صنعتگر ایرانی را بازمی‎تاباند.

پارۀ نخست این مقاله را اینجا بخوانید.

همچنین برای آگاهی بیشتر نگاه کنید به: کتاب مجموعه‎ای از قفل و کلید ایرانی و خارجی، به قلم کرامت‎الله نیّر؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران؛ چاپ نخست، 1393. دربارۀ کتاب اینجا بخوانید. کتاب را از اینجا تهیه کنید.

مستندی از مجموعه قفل‎های کرامت‎الله نیّر را اینجا ببینید (از مجموعۀ کلکسیونرهای ایرانی؛ سایر بخش‎های این مجموعه را اینجا دریافت کنید).

 قفل‎های قدیمی از جهت تزیینات و نقش‎ها

از این جهت می‎توان قفل‎های قدیمی را در دو گروه بررسی کرد:

1. از منظر شکل کلی بدنه: در این گروه به‎ویژه قفل‎هایی برای نگارش پیش رو اهمیت دارد که برگرفته از شکل‎های جانداران طبیعی یا اسطوره‎ای باشد. در میان این قفل‎ها، گوناگونی پرندگان چشم‎گیر است. این قفل‎ها بیشتر از گونه‎های ترکیبی و پیچیده با چند کلید است. در بسیاری نمونه‎ها، کلیدِ نخست، برای بازشدن بال‎های پرنده به کار می‎رود. پس از گشودن بال‎ها، جای کلید اصلی نمایان می‎شود. کلید دوم، گاه در مواردی کلیدهای دوم و سوم، دهانۀ قفل را می‎گشاید. البته اشکال ساده‎تری از این قفل‎ها نیز دیده  می‎شود که در آن‎ها، جای کلید به‎شکلی آشکار ساخته شده است و دیگر نیازی به گشودن بال‎ها یا اندام‎های پوشانندۀ دیگر نیست. تصویرهای 1 تا 5، نمونه‎هایی از این قفل‎هاست.

تصویر 1) قفل با طرح شانه به سر؛ سوراخ کلید زیر بال‎ها جاسازی شده است و با کلید اول، نخست بال‎ها گشوده می‎شود.

تصویر 2) قفل با طرح خروس

تصویر 3) قفلی به شکل اردک؛ در این نمونه، جای کلید روی بدن پرنده، آشکار است. این قفل ساده، احتمالاً با یک کلید گشوده می‎شده است.

تصویر 4) قفل با طرحی برگرفته از نمونه‎های باستانی: قوچ‎های متقابل.

تصویر 5) قفل با جاکلیدی آشکار

در همین گروه، قفل‎هایی متأثر از اشکال جانوری دیگر نیز دیده می‎شود (برای نمونه نگاه کنید به تصویرهای 6 تا 9). بسیاری از این قفل‎ها، دیرینگی‎ای چندصد ساله دارد و به سده‎های پیشین بازمی‎گردد. قفل‎های جانوری، به‎ویژه پرندگانی که در بالا شرح آن آمد، قفل‎های امنیتی و بسیار پیچیده‎ای به شمار می‎آمد. این قفل‎ها افزون‎بر جاکلیدهای نهان و لزوم داشتن چند کلید به‎گونه‎ای هم‎زمان برای گشوده شدن، به دلیل کوتاهی و شکل خاص بازوها با ابزار تیز و بُرنده نیز به سختی گشوده می‎شد؛ ازاین‎رو، امنیت بسیار بالایی داشت. البته گروهی دیگر از قفل‎های جانوری نیز در دست است که با مکانیزمی بسیار ساده ساخته می‎شد. این قفل‎ها چنانچه در بخش طلسم‎ها و باورهای عامیانه (اینجا بخوانید) گفتیم به‎آسانی و حتی با یک سنجاق یا سوزن گشوده می‎شد. قفل‎های جانوری ساده، در هر منطقه از ایران، برپایۀ باورها و اعتقادات مردمان همان نواحی ساخته می‎شد و با قدرت‎های جادویی و ماورایی جانداران محلی پیوستگی داشت.

تصویر 6) قفل با طرح سگ؛ سده‎های 11 تا 12 ه.ق؛ مجموعۀ پرویز تناولی

تصویر 7) قفلی به شکل ماهی از سدۀ سیزدهم هجری قمری در مجموعۀ پرویز تناولی

تصویر 8) قفل با طرح شیر؛ برنجین؛ دورۀ قاجار

تصویر 9) قفلی به شکل ماهی؛ ساخته‎شده از برنج؛ بی‎تاریخ

2. تزیینات برپایۀ نقوش بدنه: از آنجا که قفل‎های قدیمی بیشتر از جنس فولاد، برنج یا آلیاژهای فلزی بود، تمامی هنرهای وابسته به فلز، چونان قلمزنی، طلاکوبی، ترصیع‎کاری، مشبک‎کاری و ... بر آن‎ها اجرا می‎شد. در این میان، نقش‎مایه‎های نشانده‎شده بر سطح قفل اهمیت می‎یافت. نقوش ختایی، اسلیمی، گل‎های بزرگ و کوچک شاه‎عباسی (اناری)، پروانه‎ای و ... در کنار اسپیرال‎های پیچان، بَست‎ها و چفت‎های تزیینی سطح بسیاری از این قفل‎ها را آراسته است. تصویرهای 10 و 11 نمونه‎هایی از این نقوش را نشان می‎دهد که با هنر قلمزنی، جُنده‎کاری، طلاکوبی یا ترصیع ایجاد شده است. هم‎چنین می‎توان به نقش پُررنگ خوشنویسی قطعات ادبی، فرازهایی از دعاهای معروف برای دفع بلایا، احادیث و ... نیز بر بدنۀ قفل‎ها اشاره کرد.

تصویر 10) بدنۀ این قفل آراسته به خوشنویسی زیبای فارسی است؛ فولادین؛ سده‎های 10 تا 11 ه.ق؛ مجموعۀ پرویز تناولی

تصویر 11) قفل با تزیینات ختایی و اسلیمی؛ قلمزنی معاصر؛ کارگاه‎های بروجرد

به‎کارگیری قفل‎های قدیمی در تولیدات روزگار حاضر

امروزه بسیاری از کشورهای غربی، با استفاده از طرح‎های قفل‎های قدیمی یا کلیدهای تزیینی، دست به ساخت زیورآلات زیبایی زده و بازار خوبی نیز به دست آورده‎اند. حتی از نمونه‎هایی برای تزیینات لباس (سنجاق سینه؛ دکمه سردست)، سگک کمربند، تزیینات کفش و کیف و ... بهره برده‎اند. تصویرهای 12 تا 15 نمونه‎هایی را در صنعت زیورآلات نشان می‎دهد. چنانچه دیده می‎شود با وجودی که اشکال این قفل‎ها همگی ثابت و تکراری است، طراحان موفق شده‎اند با به‎کارگیری آن‎ها در زمینه‎ها و بسترهای گوناگون، تنوع چشم‎گیری ایجاد کنند. حتی در طرحی مانند آنچه در تصویر 15 می‎بینیم، طراح به‎شکلی هوشمندانه، مجموعه‎ای دو بخشی از کلید و قفل را طراحی کرده است که فروش یکی، مستلزم فروش دیگری است. این پیوستگی معنایی ـ کاربردی در عین حال، یادآور پیوستگی همیشگی قفل و کلید است.

می‎دانیم در زیورآلات، قفل‎ها مکانیسمی ساده و بی‎کلید دارد. در حالی که طراح مدل 15، این قاعدۀ دیرینه را شکسته و قفل و کلید وابسته به یکدیگر را در معنا و کاربردی خارج از کابرد بایستۀ آن به کار برده است. این نکته بر جذابیت و نوآوری مجموعه می‎افزاید. در کشورهای غربی، بیشترین گوناگونی شکلی، حاصل بازی با اشکال کلیدهاست. در حالیکه چنانچه پیش‎تر دیدیم، گوناگونی شکل‎ها و ساختار قفل‎های ایرانی بسیار گسترده‎تر و کارآمدتر است. اشکال جانوری در کنار تزیینات بدنه که همگی مرهون تاریخ درخشان فلزکاری ایرانی است، می‎تواند برای تولیدات مدرن بسیار راه‎گشا باشد. آیا وقت آن نرسیده است که با آنچه از نیاکمان به یادگار داریم، صنعت و تولیدات جهانی را متوجه قابلیت‎های زیبایی‎شناسانۀ صنایع و هنرهای قدیمی ایرانی کنیم؟

تصویر 12) بهره‎گیری از شکل قفل در تزیین گردن‎بند زنانه

تصویر 13) ساختار حقیقی قفل و کلید، به‎کار رفته در دست‎بند که هم جنبۀ کاربردی و هم جنبۀ تزیینی دارد.

تصویر 14) آویزهای گردن‎بند از کلید و قفل

تصویر 15) مجموعۀ دو تکه دست‎بند و گردن‎بند که از جهت معنایی و کاربردی، نمونه‎ای درخشان از کاربرد قفل و کلید در طراحی زیورآلات را نشان می‎دهد.