قفل‎های ایرانی؛ ظهوری دیگر از هنرهای صناعی در ایران؛ پارۀ نخست

شواهدی در دست است که نشان می‎دهد در روزگاران پیشین، در بسیاری از شهرهای ایران، قفل‎سازی رواج بسیار داشته است. در دوران قدیم، هنر قفل‎سازی همانند دیگر صنایع وابسته به فلزکاری از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و به‎ویژه در دوران اسلامی، در قالب شاخه‎ای مستقل راه کمال پیموده است. در این دوران، قفل‎ها در کنار ویژگی امنیتی خود، چیزهایی نمادین و حتی مذهبی بودند که در مراسم گوناگون کاربرد می‎یافتند. برای نمونه، دخیل بستن و قفل بستن را می‎توان به یاد آورد (کسرایی، 1391). پیش از حملۀ مغول، شهرهای اصفهان، یزد، اردبیل، کرمانشاه، جهرم، همدان، بروجرد و ... از مهم‎ترین مراکز قفل‎سازی ایران بود (ابراهیمی و یزدان‎پناه، 1387: 85). امروزه از میان شهرهای برشمرده، تنها برخی چون بروجرد همچنان به ساخت قفل‎های قدیمی مشغولند. نیز از مهم‎ترین مراکز قفل‎سازی سنتی می‎توان به چالشتر (7 کیلومتری شهرکرد و کرند) اشاره کرد که در آن صنعت ساخت قفل‎های قدیمی از رونق نسبی برخوردار است (کسرایی، 1391). در ادامه پس از آشنایی با گونه‎های قفل‎های ایرانی، آن‎ها را با توجه به تزیینات و نمودهای هنری بررسی خواهیم کرد.

قفلی به شکل شیر؛ دورۀ قاجار

رخدادهای فرهنگی و هنری تهران در آبان ماه 1357 به روایت مجلۀ سپید و سیاه

در بررسی دگرگونی‎های اجتماعی هنر، همواره اخبار برگزاری نمایشگاه‎ها و رویدادهای فرهنگی دهه‎های پیشین، اسنادی مهم و راه‎گشا بوده است. برپایۀ این اخبار می‎توان به ذوق هنری جامعه یا دست کم، ترویج ذوقی که سیاست‎های فرهنگی جامعه در پیش داشته است، پی برد. چنانچه، آمار استقبال از نمایشگاهی ـ هرچند حدودی و ژورنالیستی ـ در برخی از این گزارش‎ها آمده باشد، کمک بسیاری به درک فضای هنری آن دوران، پذیرش و ادراک مخاطبان هنر دارد. بر همین بنیان، گزارشی از صفحۀ مجلۀ سپید و سیاه (صفحۀ 48 و ادامه در صفحۀ 47) را در اینجا می‎آوریم که به تاریخ سوم آبان‎ماه 1357 منتشر شده است. گفتنی است، متن هر خبر از جهت محتوا و قالب نگارشی، به‎تمامی همانند نشریه است.ازاین‎رو، هیچ یک از اشکالات رسم‎الخطی یا حتی نگارشی تصحیح نشده است.

نمادهای سنتی و عناصر مذهبی مردمی (عامیانه) در آثار پیشگامان نوسنت گرایی (جریان سقاخانه)

می‎توان عناصر مذهبی را که در آثار نوسنت‎گرایان ایرانی (پیشگامان جریان سقاخانه) دیده می‎شود، در دو گروه بررسی کرد: نخست، شکل‎هایی برخاسته از حکمت و عرفان اسلامی که بیشتر نمادین و مفهومی است؛ دوم، عناصر مذهبی مردمی که به‎ویژه از ساختار سقاخانه‎ها در محلات قدیمی، روایت رخدادهای کربلا، مراسم سوگواری آن و باورهایی چون توسل، نذر و ... سرچشمه گرفته است. گروه نخست را در پژوهشی جداگانه بررسی کردیم (نگاه کنید به: نشانه‎شناسی حکمی ـ اسلامی در آثار پیشگامان نوسنت‎گرایی، مریم کشمیری، نشریۀ نقش‎مایه، س 5، ش 15، تابستان 1392؛ این مقاله را اینجا بیابید). اکنون گروه دوم را بازبینی می‎کنیم (بررسی حاضر در همایش جایگاه هنر شیعی در تبیین مفاهیم و ارزش‎های اسلامی، فروردین 1394 ارائه شد).

حروف گرایی (لتریسم) در آثار سقاخانه ای (پیشگامان نوسنت گرایی)

پیشگامان جنبش سقاخانه در دهه‎های 40 و 50 خورشیدی از نخستین کسانی بودند که حروف فارسی را طلسم‎وار و بی‎توجه به معانی واژگانی بر گسترۀ بوم نشاندند. اینکه تا چه اندازه جامعۀ روشنفکری آن روزگار به این آثار روی خوش نشان داد و چگونه با این شیوۀ مواجهۀ صوری با واژه و الفبا کنار آمد، بحثی است کهنه و تکراری. گزیده می‎توان گفت گرته‎برداری گسترده از این آثار تا به امروز نشان می‎دهد پذیرش آن بر رَدَّش چیره شده است. اما ریشه‎های این نوآوری پردامنه را در کجا باید جست؟

به بهانۀ درگذشت استاد اکبر تجویدی؛ آشنایی با خاندان تجویدی

۲۰ خرداد ۱۳۹۶ خورشیدی، استاد اکبر تجویدی، پژوهشگر و هنرمند بنام کشور در پاریس درگذشت. به بهانۀ سفر او، خاندان هنرپرور تجویدی را بازمی‎شناسیم.

---

بازتاب حکمت اسلامی در آثار هنرمندان سقاخانه

نشانه‌شناسی حکمی ـ اسلامی در آثار پیشگامان نوسنت‌گرایی

مریم کشمیری

فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی هنرهای تجسمی، نقش‎مایه؛ سال پنجم؛ شمارۀ پانزدهم؛ تابستان 1392