قفل‎های ایرانی؛ ظهوری دیگر از هنرهای صناعی در ایران؛ پارۀ دوم

آنچه در ادامه می‎آید، بیان هنری و نقش‎مایه‎های تزیینی قفل‎های ایرانی است. روشن است شکل هنری قفل یا تزیینات بدنۀ آن‎ها با کارآمدی یا عملکرد قفل هیچ پیوستگی ندارد و تنها خلاقیت و ذوق هنری صنعتگر ایرانی را بازمی‎تاباند.

پارۀ نخست این مقاله را اینجا بخوانید.

همچنین برای آگاهی بیشتر نگاه کنید به: کتاب مجموعه‎ای از قفل و کلید ایرانی و خارجی، به قلم کرامت‎الله نیّر؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران؛ چاپ نخست، 1393. دربارۀ کتاب اینجا بخوانید. کتاب را از اینجا تهیه کنید.

مستندی از مجموعه قفل‎های کرامت‎الله نیّر را اینجا ببینید (از مجموعۀ کلکسیونرهای ایرانی؛ سایر بخش‎های این مجموعه را اینجا دریافت کنید).

قفل‎های ایرانی؛ ظهوری دیگر از هنرهای صناعی در ایران؛ پارۀ نخست

شواهدی در دست است که نشان می‎دهد در روزگاران پیشین، در بسیاری از شهرهای ایران، قفل‎سازی رواج بسیار داشته است. در دوران قدیم، هنر قفل‎سازی همانند دیگر صنایع وابسته به فلزکاری از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و به‎ویژه در دوران اسلامی، در قالب شاخه‎ای مستقل راه کمال پیموده است. در این دوران، قفل‎ها در کنار ویژگی امنیتی خود، چیزهایی نمادین و حتی مذهبی بودند که در مراسم گوناگون کاربرد می‎یافتند. برای نمونه، دخیل بستن و قفل بستن را می‎توان به یاد آورد (کسرایی، 1391). پیش از حملۀ مغول، شهرهای اصفهان، یزد، اردبیل، کرمانشاه، جهرم، همدان، بروجرد و ... از مهم‎ترین مراکز قفل‎سازی ایران بود (ابراهیمی و یزدان‎پناه، 1387: 85). امروزه از میان شهرهای برشمرده، تنها برخی چون بروجرد همچنان به ساخت قفل‎های قدیمی مشغولند. نیز از مهم‎ترین مراکز قفل‎سازی سنتی می‎توان به چالشتر (7 کیلومتری شهرکرد و کرند) اشاره کرد که در آن صنعت ساخت قفل‎های قدیمی از رونق نسبی برخوردار است (کسرایی، 1391). در ادامه پس از آشنایی با گونه‎های قفل‎های ایرانی، آن‎ها را با توجه به تزیینات و نمودهای هنری بررسی خواهیم کرد.

قفلی به شکل شیر؛ دورۀ قاجار

قرآنی ممتاز از دورۀ صفویه در مجموعۀ والترز؛ آشنایی باصفحۀ افتتاحی (فاتحه) کمیاب

در مجموعۀ والترز، قرآنی از سدۀ یازدهم هجری/ هفدهم میلادی به شمارۀ ثبت 569 نگهداری می‎شود. مانند بیشتر نسخه‎های در دست، متن اثر به خط نسخ است و البته در بخش‎هایی، قلم محقق و توقیع نیز دیده می‎شود. جلد و صحافی نسخه متعلق به دوره‎های بعد است. تذهیب این قرآن، به شیوۀ شناختۀ دورۀ صفوی و با برتری رنگ‎های آبی و زرین است. سرلوح‎سازی‎ها از اصول این دورۀ پیروی کرده و تاج‎های بلند، بر کتیبه‎های مستطیلی پهن جای گرفته است. آنچه در این نسخه، با نمونه‎های فراگیر این دوره و پس از آن تفاوت دارد، صفحۀ افتتاح یا فاتحه است. در ادامه بیشتر این تفاوت را بررسی خواهیم کرد. برای تورق کامل این نسخه به اینجا بروید.

تصویر 1) نخستین صفحۀ نسخه یا صفحۀ عنوان

رخدادهای فرهنگی و هنری تهران در آبان ماه 1357 به روایت مجلۀ سپید و سیاه

در بررسی دگرگونی‎های اجتماعی هنر، همواره اخبار برگزاری نمایشگاه‎ها و رویدادهای فرهنگی دهه‎های پیشین، اسنادی مهم و راه‎گشا بوده است. برپایۀ این اخبار می‎توان به ذوق هنری جامعه یا دست کم، ترویج ذوقی که سیاست‎های فرهنگی جامعه در پیش داشته است، پی برد. چنانچه، آمار استقبال از نمایشگاهی ـ هرچند حدودی و ژورنالیستی ـ در برخی از این گزارش‎ها آمده باشد، کمک بسیاری به درک فضای هنری آن دوران، پذیرش و ادراک مخاطبان هنر دارد. بر همین بنیان، گزارشی از صفحۀ مجلۀ سپید و سیاه (صفحۀ 48 و ادامه در صفحۀ 47) را در اینجا می‎آوریم که به تاریخ سوم آبان‎ماه 1357 منتشر شده است. گفتنی است، متن هر خبر از جهت محتوا و قالب نگارشی، به‎تمامی همانند نشریه است.ازاین‎رو، هیچ یک از اشکالات رسم‎الخطی یا حتی نگارشی تصحیح نشده است.

آشنایی با نظریۀ نگاه دوران (the period eye)؛ مایکل باکساندال (Michael Baxandall)

مایکل باکساندال، استاد تاریخ هنر اروپا، نخستین بار در 1972 م. دیدگاهی را دربارۀ ادراک آثار هنری سدۀ 15 ایتالیا مطرح کرد که تا به امروز از برجسته‎ترین آرای بازخوانی آثار هنری دوره‎های پیشین به شمار می‎آید. او نظریه‎اش را که به «نگاه دوران» یا «the period eye» معروف است، در کتابی با نام «Painting and Experience in Fifteenth Century Italy» شرح و گسترش داد. کتاب باکساندال در سال 2013 م. یکی از پرارجاع‎ترین منابع در پژوهش‎ها و تحقیقات دانشگاهی شناخته شد و در جایگاه «کتابی که به تاریخ هنر شکل داده است»، معرفی گردید (Shone and Stonard, 2013). گرچه در کتاب باکساندال، نظریۀ نگاه دوران، تنها بر هنر سدۀ 15 م. ایتالیا تمرکز دارد، می‎توان بی‎تردید آن را نظریه‎ای فراگیر دانست که در بازخوانی و بررسی دامنۀ گسترده‎ای از هنرها در سراسر جهان الگویی جدید و راه‎گشا به دست می‎دهد. متأسفانه در ایران کمتر به این اثر و کاربرد گستردۀ نظریۀ باکساندال پرداخته‎اند. در ادامه هرچند مختصر، با نگاه دوران و دیدگاه باکساندال آشنا خواهیم شد.

بازتاب اندیشه‎های علمی در نگارگری؛ اهمیت نقره در بازنمایی آب برپایۀ یافته های علم مناظر

 در نگاره‎های ایرانی، آب حضوری پررنگ دارد: گاه حوضی میان باغ؛ گاه آبگیری برای آب‎تنی دلدار؛ گاه دریایی متلاطم و ...

با وجود گوناگونی جلوه‎ها، شیوۀ بازنمایی آب کمتر دیگرگون شده است. با آنکه نمی‎دانیم پیش از سدۀ 6 ه.ق. آب را در نقاشی‎های ایرانی چگونه بازمی‎نمودند، آثار برجای‎مانده از سدۀ 7 ه.ق. و پس از آن، این بازنمایی را به‎روشنی نشان می‎دهد. از نیمۀ دوم سدۀ 8 ه.ق، رنگ‎آمیزی آبگیرها، حوض‎ها و جوی‎ها با نقره مورد توجه قرار گرفت؛ چندانکه در آثار سدۀ 9 ه.ق. و پس از آن، سطوح زنگارگرفتۀ نقره فراوان دیده می‎شود. پژوهش حاضر، کاربرد نقره در بازنمایی آب و ریشه‎های بروز چنین نوآوری را می‎کاود. این نوشتار، برپایۀ بخشی از دستاوردهای پایان‎نامۀ دکتری نویسنده، با نام «شیوه‎های دیدن و ادراک بصری در نگارگری ایرانی و علم مناظر» نگاشته شده است.

در کنار چمن یا آرامگاه عشق، نخستین دفتر شعر سهراب سپهری

امروز، از کتاب «مرگ رنگ» به عنوان اولین دفتر شعر سهراب نام می برند. (سپهری، 1383: 125) . اما درست این است که نخستین دفتر شعر سهراب، کتابچه‎ای است به نام «در کنار چمن یا آرامگاه عشق» در قطع پالتویی (جیب پالتویی)، که در سال 1326 در کاشان به چاپ رسیده است. قالب شعر، دوگانی یا مثنوی است، و بر این دفتر، دوست شاعر، عباس کی‎منش، شاعر مشهور دهه‎های بعد،  مقدمه ای کوتاه نوشته است....

به بهانۀ روز جهانی گردشگری؛ کاش موزۀ فرشچیان در سعدآباد ...

دیروز، روز جهانی گردشگری نام داشت و به این مناسبت، تمامی موزه‎ها و گالری‎های کشور که زیرنظر ادارۀ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بود، بازدیدکنندگان را رایگان می‎پذیرفت. مجموعۀ کاخ موزۀ سعدآباد نیز در هوای دلچسب پاییزی که در آن بوستان، دلچسب‎تر نیز می‎شود و ریه‎های دودزده را جلا می‎دهد، افراد بسیاری را به سوی خود کشاند و شاید یکی از روزهای پررفت‎وآمدش را از سر گذراند. در این میان، موزۀ استاد محمود فرشچیان نیز با دری گشاده به هنردوستان خوشامد می‎گفت؛ اما ....

برگردان واژۀ Cenotaph به فارسی در متن های هنر و صنایع دستی اسلامی

چنانچه اهل بررسی منابع انگلیسی‎زبان باشید، چه‎بسا هنگام مطالعۀ متن‎هایی دربارۀ تاریخ هنر و صنایع اسلامی، به واژۀ Cenotaph برخورده‎اید. جستجو در فرهنگ‎ها چندان کمکی به درک این واژه در متن‎های هنر اسلامی نمی‎کند. cenotaph در متن‎های فرهنگ و هنر اسلامی به صندوق مزار اشاره دارد. در ادامه این واژه را شرح خواهیم داد. 

کرگدن معروف آلبرشت دورر (هدیه ای میرا که جاودانه شد)

در میان گراوورهای آلبرشت دورر هنرمند بنام آلمانی، نمونه‎ای (چاپ با لوح چوبی یا Woodcut) دیده می‎شود که بازنمایی کرگدنی سترگ با پوستی ضخیم است. نسخه‎ای از این اثر، در موزۀ بریتانیا و روگرفتی دیگر در گالری هنری واشنگتن نگهداری می‎شود. پوست ضخیم کرگدن با تکرار نقش‎اندازی‎هایی دایره‎وار بازنمایی شده است. اما داستان این کرگدن چیست و چرا دستمایۀ یکی از گراوورهای دورر گردید؟ در ادامه به آن خواهیم پرداخت. 

 

تصویر 1) کرگدن، آلبرشت دورر، 1515 م، چاپ به روش حکاکی چوبی